Οι Φιλικοί: Αυτοί που

Οι Φιλικοί: Αυτοί που 

πέτυχαν το αδύνατο (A΄)

 

Προσωπικότητες του 1821

Του Γ. Παπαθανασόπουλου

            

Ο Ιωάννης Φιλήμων, στο βιβλίο του «Φιλική Εταιρία», που εκδόθηκε στο Ναύπλιο το 1834, έγραψε για τους ιδρυτές και τα μέλη της Φιλικής Εταιρείας: «Αδύνατοι, αλλά φιλοπάτριδές τινες και άξιοι Έλληνες κατώρθωσαν τον Πόλεμον της Ελλάδος». Τρεις απλοί έμποροι είχαν την έμπνευση «να εισάξωσιν εις αυτήν όλους τους εκλεκτούς και ανδρείους των ομογενών, δια να ενεργήσωσι μόνοι των ό, τι ματαίως και προ πολλού χρόνου ήλπιζον από την φιλανθρωπίαν των χριστιανών βασιλέων» και πέτυχαν αυτό που εθεωρείτο αδύνατο: Οι επί αιώνες ραγιάδες να ξεσηκωθούν και να επιτύχουν την ελευθερία τους από την Οθωμανική Αυτοκρατορία.  Για την ίδρυση, το σκοπό, την ιδεολογία, το έργο και τη σύνθεση των μελών της Φιλικής Εταιρείας σημειώνονται τα ακόλουθα:

Α. Ίδρυση στη Ρωσία. Η Φιλική Εταιρεία δεν ιδρύεται στην άθεη  Γαλλία, ή γενικότερα στη Παπική και Προτεσταντική Δυτική Ευρώπη, αλλά στην Ορθόδοξη και  Ρωσική Οδησσό. Η Ρωσία δεν έχει ανάμιξη στα της Φιλικής Εταιρείας, αλλά σε αυτήν αναπτύσσονται από Έλληνες πολίτες κινήσεις υποστήριξης της.

Β. Μεσοαστοί έμποροι οι ιδρυτές. Οι ιδρυτές ανήκαν στη μεσαία τάξη των Ελλήνων, ασχολούνταν με το Εμπόριο και ιδεολογία τους ήταν η απελευθέρωση των Ελλήνων από την Τυραννία.

Γ. Ορθόδοξοι Χριστιανοί οι ιδρυτές. Οι ιδρυτές της Φιλικής Εταιρείας ήσαν μέλη της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Κάποιοι, διακατεχόμενοι από επιλεκτική μνήμη και αντίληψη, γράφουν αόριστα το 1814 ως χρόνο ιδρύσεώς Της, άλλοι τον Σεπτέμβριο του 1814. Όμως σε χειρόγραφο της Μονής Σπηλιανής Νισύρου αναφέρεται ότι η 14^η Σεπτεμβρίου, κατά την οποία η Ορθοδοξία εορτάζει την  Ύψωση του Τιμίου Σταυρού, ήταν «η γενέθλια ημέρα της Μεγάλης Αδελφότητος» (Φιλικής Εταιρείας). ( Α. Διαμαντάρα «Χειρόγραφον Ι.Μ. Παναγίας Σπηλιανής Νισύρου, Δελτίον Ιστορικής Εθνολογικής Εταιρείας Ελλάδος,  9 – 1926, σ. 556), Γ. Καραμπελιά «Φιλική Εταιρεία», Β΄ Έκδ. Συμπληρωμένη, Εναλλακτικές Εκδόσεις, 2020, σελ. 79 και Ι.Κ. Μαζαράκη Αινιάν «Η Φιλική Εταιρεία», Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, Αθήνα, 2007, σελ. 9).

Απόδειξη της πίστης στην Ορθοδοξία είναι τα σύμβολα που χρησιμοποίησαν οι Φιλικοί στα κρυπτογραφημένα έγγραφά τους, στις σφραγίδες και στις σημαίες – λάβαρά τους. Παντού υπάρχει ο Σταυρός.

Δ. Η ελληνική παράδοση μοναδικό στοιχείο Της.  Μετά το 1815 και την ίδρυση της «Ιεράς Συμμαχίας» στην Ευρώπη επεβλήθησαν οι αντιλήψεις του Μέτερνιχ και επολεμήθη κάθε φιλελεύθερη πατριωτική Επανάσταση. Αυτός ήταν ο λόγος που οι ιδρυτές της Εταιρείας επέβαλαν  μυστικότητα στην κατήχη των μελών Της.

Ο Ξάνθος εισελθών δι’ ολίγον εις Τεκτονική Στοά πληροφορήθηκε τα της εχεμύθειας και οργανώσεως αυτής, που φάνηκαν χρήσιμα στην οργάνωση της Εταιρείας. Όμως ο τεκτονισμός δεν είχε καμία σχέση με Αυτήν. Απόδειξη: Στον Όρκο που έδιδε ο κατηχούμενος διαβεβαίωνε: «Ορκίζομαι, ότι εις το εξής δεν θέλω έμβει εις καμμίαν άλλην Εταιρίαν, οποία και αν ήναι, μήτε εις κανένα δεσμόν υποχρεωτικόν. Και μάλιστα, οποιονδήποτε δεσμόν αν είχα...θέλω τον νομίζει, ως ουδέν». (Ιωάννου Φιλήμονος «Φιλική Εταιρία», εν Ναυπλία – 1834 - Αναστ. Εκδ. «Κουλτούρα»  σελ. 155). Επομένως ήταν αδύνατο να είναι κανείς μέλος της Φιλικής Εταιρείας και οποιασδήποτε άλλης Εταιρείας ή Οργάνωσης, επομένως και Στοάς. Επίσης η Εταιρεία δεν ήταν διεθνιστική, αλλά καθαρώς εθνική. Απόδειξη ότι δε αυτήν δεν μυήθηκαν ποτέ ξένοι. (Ι. Κ. Μαζαράκη – Αινιάν «Φιλική Εταιρεία», σελ. 11).

Οι πρωτεργάτες των Φιλικών προτιμούσαν αντί του όρου «μύηση», το χριστιανικό όρο «κατήχηση». Επίσης για τους αξιωματούχους επέλεξαν τους τίτλους «ιερείς» και «Απόστολοι». Μάλιστα ο Σκουφάς είχε καταρτίσει τον κατάλογο των ΔΩΔΕΚΑ Αποστόλων, τους οποίους προόριζε να κατηχήσουν ολόκληρο τον Ελληνισμό. (Μαζαράκη Αινιάν αυτ. σελ. 25).       

Η τελετή της ορκωμοσίας στους βαθμούς της Φιλικής Εταιρείας είχε μόνο χριστιανικά σύμβολα. Ο «Μέγας Όρκος» εδίδετο από τον κατηχηθέντα ενώπιον Ιεράς Εικόνος και άρχιζε η τελετή με το να σχηματίσει τρεις φορές ο κατηχητής το Σημείο του Σταυρού, να δώσει στον κατηχηθέντα να φιλήσει την Εικόνα, να του παραδώσει στο αριστερό χέρι αναμμένο κίτρινο κερί. Το κερί σβηνόταν μετά την ορκωμοσία και ο ορκισθείς Φιλικός το κρατούσε, ως «παντοτινόν μάρτυρα των ενόρκων υποσχέσεών του». (Φιλήμων, αυτ. σελ 154).  

Ε. Χωρίς εξαιρέσεις η αγάπη στην Ελευθερία. Ένα άλλο χαρακτηριστικό των ιδρυτών της Φιλικής Εταιρείας είναι η σύνθεση της. Λόγω της μυστικότητας της Εταιρείας πλήρης κατάλογος των μελών Της δεν υπάρχει. Ο G. D. Frangos στην αδημοσίευτη (αρχές 2020) διδακτορική του διατριβή   ταυτοποίησε  1093 μέλη της.  Από τα μέλη αυτά τα 911 είναι γνωστού επαγγέλματος:

            Έμποροι 445, Εμποροϋπάλληλοι 10, Πλοίαρχοι ή πλοιοκτήτες 24, Δικηγόροι  13, Γιατροί  26, Δάσκαλοι  51, Φοιτητές 6, Υπάλληλοι και Γραμματείς 21, Προεστοί 111, Κληρικοί 85 (Από αυτούς Πατριάρχες 2 και Μητροπολίτες 17), Στρατιωτικοί 78, Αγρότες 6, Βιοτέχνες 7, Ναυτικοί 28. («The Philike Etaireia 1814-1821. A social and Historical Analysis» σ. 229,  Γ. Καραμπελιά «Φιλική Εταιρεία» σελ. 87-88).

            Ο Φιλήμων γράφει πως ο εθνομάρτυρας Φιλικός και οπλαρχηγός Ιωάννης Φαρμάκης μύησε τον Πατριάρχη Γρηγόριο τον Ε΄, όταν ήταν εξόριστος στο Άγιον Όρος. Και προσθέτει: «Ο σεβάσμιος Γέρων έδειξεν ευθύς ζωηρότατον ενθουσιασμόν υπέρ του πνεύματος της Εταιρίας». Ο μαρτυρικός Πατριάρχης για να διευκολύνει το έργο του αποστόλου της Φιλικής Εταιρείας στα νησιά του Αιγαίου Δ. Θέμελη, του χορήγησε συστατικό έγγραφο, δια να κρύψει την πραγματική αιτία της αποστολής του. Αντίγραφο του εγγράφου, με ημερομηνία 8 Ιανουαρίου 1821, είχε στα χέρια του ο Φιλήμονας ( Αυτ. σελ. 332). Επίσης ο Πατριάρχης Γρηγόριος Ε΄ βοήθησε οικονομικά την Εταιρεία δημιουργώντας το «Κιβώτιο του Ελέους», που εποπτευόταν από τριμελή Επιτροπή στην Πόλη.  Από τα χρήματα που συγκεντρώνονταν το 1/3  διανεμόταν στους πτωχούς της Κωνσταντινούπολης, τα δε 2/3 φυλάσσονταν «δια την παρά Θεού ορισθείσαν ώραν». (Μαζαράκη – Αινιάν αυτ. σελ. 41-42). Ο Πατριάρχης Γρηγόριος Ε΄ με γράμμα και προσωπική παράσταση του Περραιβού συνέβαλε στην εν όψει της Επανάστασης ένωση των Μανιάτικων οικογενειών. (Μαζαράκη – Αινιάν αυτ. σελ. 45).

            Ο Φιλήμων σημειώνει επίσης πως στην Πάτμο κατηχήθηκε στην Εταιρεία ο παρεπιδημών εκεί Πατριάρχης Αλεξανδρείας Θεόφιλος. Αναφέρονται επίσης ως κατηχηθέντες οι Αρχιερείς Παλαιών Πατρών Γερμανός, Ναυπλίας Γρηγόριος, Κορίνθου Ζαχαρίας, Χριστιανουπόλεως Γερμανός, Άρτης Ιγνάτιος, Μονεμβασίας Χρύσανθος, Κερνίκης Προκόπιος, Μάνης Παρθένιος, Ανδρουβίτσας Θεόκλητος, Μαΐνης Νεόφυτος, Πλάντζας Ιερεμίας, Καρυουπόλεως Κύριλλος. Μηλέας Ιωσήφ, Σαλώνων Ησαΐας, Σερρών Χρύσανθος και Ειρηνουπόλεως Γρηγόριος. Οι Μητροπολίτες – μέλη της Πατριαρχικής Συνόδου ήσαν ενήμεροι για την Φιλική Εταιρεία και ο Ιασίου Βενιαμίν ευλόγησε τη σημαία της Επανάστασης του Αλ. Υψηλάντη. Από την πληθώρα των μυηθέντων Αρχιμανδριτών και ιερέων αναφέρονται, μεταξύ πολλών άλλων,  οι Γρηγόριος Δικαίος (Παπαφλέσσας), Άνθιμος Γαζής, Νεόφυτος Δούκας και Νικηφόρος Παμπούκης.-