Ομολογία

Γρηγόριος Ε΄ – Η εκτέλεσή του και η εξέλιξη της Επανάστασης

Του Γεωργίου Κεκαυμένου.

Η εκτέλεση του Γρηγορίου του Ε΄, στις 10 Απριλίου 1821, ανήμερα το Πάσχα, κατατάραξε όλον τον χριστιανικό κόσμο. Όμως κυρίως τάραξε και εξαγρίωσε τους Έλληνες, που μόλις είχαν ξεκινήσει την μεγάλη απελευθερωτική τους Επανάσταση. Ο G.G. Gervinus αποφαίνεται πως η αποτρόπαια εκτέλεση του Γρηγορίου ήταν εκείνη που άνοιξε τον δρόμο για την απελευθέρωση των Ελλήνων, αφού γέμισε τις ψυχές του από λύσσα για εκδίκηση, καθιστώντας έτσι αδύνατο οποιονδήποτε συμβιβασμό ανάμεσα στους επαναστατημένους Έλληνες και στους Τούρκους.

Αυτή η φρικτή πράξη άνοιξε για την απελευθέρωση της Ελλάδας ένα πρώτο μεγάλο ρήγμα. […] Σε όλες τις επαρχίες έδωσε το σύνθημα για την πιο τρομερή εκδίκηση. Στιγμάτισε τον Σουλτάνο στα μάτια όλων των Ελλήνων με το στίγμα του «σφαγέα». Έδωσε στον αγώνα τον χαρακτήρα ενός καταστροφικού θρησκευτικού πολέμου. Εξαφάνισε και την τελευταία σκέψη μιας πιθανότητας συμφιλίωσης, συμβιβασμού και υποταγής. Διήγειρε τον οίκτο όλου του χριστιανικού κόσμου υπέρ του δυστυχισμένου έθνους των Ελλήνων. Υπήρξε η κρίσιμη αφορμή για την ρήξη μεταξύ Ρωσίας και Πύλης1.

Η άποψη πως η εκτέλεση του Γρηγορίου αποτέλεσε τον κυριότερο παράγοντα για την απελευθέρωση των Ελλήνων, διότι απέκλεισε οριστικά και αμετάκλητα την οποιαδήποτε πιθανότητα συμβιβασμού των επαναστατημένων Ελλήνων με τους Τούρκους, δεν υπήρξε μια προσωπική θέση και εκτίμηση του Gervinus. Διατυπώθηκε από τις πρώτες μέρες της γνωστοποίησής της σε άρθρα του ξένου τύπου, σε αναφορές ξένων υπηκόων που ζούσαν στην Οθωμανική αυτοκρατορία και σε βιβλία που δημοσιεύτηκαν ήδη από τον 1821. Και έγινε αποδεκτή από τους κορυφαίους δυτικούς ιστορικούς της Ελληνικής Επανάστασης.

Θα ξεκινήσουμε με την μαρτυρία του Κασομούλη, ο οποίος αναφέρει στις Ενθυμίσεις του τις συνέπειες που επέφερε το άγγελμα της εκτέλεσης τόσο στους επαναστατημένους Έλληνες, όσο και στους Τούρκους:

Μετὰ τέσσαρας ἡμέρας, τὴν Πέμπτην τῆς Διακαινησίμου, ἦλθεν ἡ εἴδησις ὅτι ὁ Σουλτᾶνος ἐκρέμασε τὸν Πατριάρχην Γρηγόριον· κοινοποιηθείσα αὕτη ἡ εἴδησις, τίποτες ἄλλο δεν ἔβλεπες παρὰ τὸν Χριστιανὸν νὰ πνέῃ ὀργήν, καὶ τὸν Τοῦρκον νὰ βλέπῃ τὸν Ἕλληνα χειρότερον ἀπὸ ἕναν Ἑβραῖον, περιμένων τὴν προσταγὴν νὰ τὸν κόψῃ2.

Η μαρτυρία του Κασομούλη είναι η σπουδαιότερη απ’ όλες, διότι είναι η μοναδική που μας μεταφέρει άμεσα κι από πρώτο χέρι τα εκρηκτικά συναισθήματα που προκάλεσε αμέσως σε Έλληνες και Τούρκους το άκουσμα της είδησης για τον μαρτυρικό θάνατο του πατριάρχη, και τον τρόπο που αντέδρασαν σ’ αυτήν.

Ο Άγγλος πρέσβης στην Κωνσταντινούπολη λόρδος Strangford, στις 10 Μαΐου (ν.ημ.) 1821, έστειλε μια αναφορά προς τον Castlereagh, στην οποία επισύναψε και την από 3 Μαΐου (ν.ημ.) 1821 αναφορά του Άγγλου προξένου στην Σμύρνη F. Werry3. Στην δική του αναφορά, ο Werry αναφέρει στον Strangford τους φόβους και τις εκτιμήσεις του για τις συνέπειες από τον θάνατο του πατριάρχη:

Η ωμότητα της εκτέλεσης του Έλληνα πατριάρχη επέφερε στους Έλληνες όλων των ειδών το μεγαλύτερο τρόμο, και φοβάμαι πως θα οδηγήσει στις πιο δυσάρεστες συνέπειες. Ένας πατριάρχης, που εμπιστεύομαι, αναγορεύτηκε αμέσως, ο οποίος θα έχει μεγάλη επιρροή στο μυαλό των φανατικών, οι οποίοι είναι ικανοί για τις μεγαλύτερες πράξεις απόγνωσης4.

Ο F. Werry ήταν και πρόξενος (consul) στην Σμύρνη της Εταιρείας του Λεβάντε. Έτσι, την ίδια μέρα, 3 Μαΐου 1821, είχε γράψει αναφορά και προς τον G. Liddell, γραμματέα της Εταιρείας του Λεβάντε, όπου ανέφερε τα εξής:

Η εκτέλεση και η ασέβεια που δείχτηκε στο σώμα του Έλληνα Πατριάρχη και οι συνεχείς αποκεφαλισμοί και οι εκτελέσεις μεγάλου αριθμού Ελλήνων στην πρωτεύουσα θα δημιουργήσουν σίγουρα την πιο αλγεινή εντύπωση στους αντάρτες του Μωριά και θα προβούν σε αντίποινα στους Τούρκους που βρίσκονται στα χέρια τους5.

Όπως σημειώνει ο F. Werry, η εκτέλεση του πατριάρχη θα προκαλέσει σίγουρα στους επαναστατημένους Έλληνες απερίγραπτη οργή, και μιαν ασυγκράτητη επιθυμία για την πιο σκληρή εκδίκηση. Αισθήματα που θα γίνουν και ο κυριότερος λόγος για την εξάπλωση της Επανάστασης και την μαζική συμμετοχή των Ελλήνων σ’ αυτήν.

Και στην αναφορά του της επόμενης ημέρας, 4 Μαΐου (ν.ημ.) 1821, πάλι προς τον G. Liddell, ο F. Werry θα γράψει απελπισμένος:

Η εντύπωση που προκάλεσε ο θάνατος του Έλληνα Πατριάρχη σε όλες τις τάξεις των Ελλήνων κατέστρεψε την εμπιστοσύνη που ελπίζαμε πως είχε αναβιώσει. Η μετανάστευση έχει πάλι αρχίσει, και όλοι αυτού του είδους που έχουν τα μέσα, θα φύγουν. Τέτοιος είναι ο πανικός που τους κατέχει, ώστε να τα θεωρούν όλα χαμένα6.

Τόσο για τον Άγγλο αντιπρόσωπο, όσο και για τον Άγγλο πρέσβη, το να επαναστατήσουν οι Έλληνες ήταν ό,τι χειρότερο μπορούσε να τους συμβεί. Γι’ αυτό και είχαν εναποθέσει τις πιο γλυκιές ελπίδες τους στον νεοεκλεγέντα πατριάρχη Ευγένιο, για τον οποίον ήλπιζαν ότι θα ήταν σε θέση να ασκήσει απόλυτη επιρροή στο μυαλό «των φανατικών», έτσι ώστε αυτοί, τρομαγμένοι από την μεταφυσική απειλή των αφορισμών του, να ξαναγυρίσουν στην «κανονικότητα» της σκλαβιάς τους.

Όμως, ειδικά ο F. Werry είχε αρχίσει πλέον να αντιλαμβάνεται ξεκάθαρα πως η εκτέλεση του Γρηγορίου είχε ερεθίσει τόσο πολύ τα πιο δυνατά και βαθιά αισθήματα των Ελλήνων, ώστε κάθε απόπειρα συνδιαλλαγής και συνεννόησης μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων να έχει πλέον καταστεί εντελώς αδύνατη.

Ο ευρωπαϊκός τύπος

Στην εφημερίδα Le Constitutionnel δημοσιεύτηκαν πολλές ανταποκρίσεις για την εκτέλεση του πατριάρχη και τις συνέπειες που είχε στην εξέλιξη της Επανάστασης. Στο φ. της 1-6-1821 γράφτηκαν τα εξής:

Η καταδίκη του πατριάρχη και της Συνόδου έχει διεγείρει μια τεράστια αγανάκτηση σε ολόκληρη την Οθωμανική Αυτοκρατορία. […] Το γεγονός είναι πως ούτε ο πιο θανάσιμος εχθρός του σουλτάνου δεν θα μπορούσε να του δώσει μια πιο ολέθρια συμβουλή. Ας αναλογιστούμε την μανία που πρέπει να προκάλεσαν αυτά τα μαρτύρια σε ολόκληρη την Ελληνική Εκκλησία, όπου ο πατριάρχης, χάρις στον δημόσιο χαρακτήρα του και τις ξεχωριστές αρετές του, απολάμβανε τόσης τιμής, όσης κι ο Πάπας στη λατινική εκκλησία από τον 12ο αιώνα. Κάθε μέρα οι κληρικοί είναι υποχρεωμένοι να προσεύχονται γι’ αυτόν και για τη Σύνοδο, και κάθε μέρα αυτή η μνήμη πρέπει επαυξάνει την μανία τους7.

Δεν ήταν όμως μόνον οι Έλληνες που είδαν την επαναστατική τους δράση ως μία συνεχή εκδίκηση για τον θάνατο του πατριάρχη. Το ίδιο έπραξαν και τα βουλγαρικά επαναστατικά σώματα στις κορφές και τις πλαγιές του Αίμου, όπως μας πληροφορεί η ίδια εφημερίδα λίγες μέρες μετά:

Η Βουλγαρία και τα φαράγγια του όρους Αίμος ήταν γεμάτα από Βουλγάρους αντάρτες που έσφαζαν όλους τους Τούρκους για να εκδικηθούν τον Πατριάρχη Γρηγόριο και τον ορθόδοξη Αγία Σύνοδο8.

Ο θάνατος του πατριάρχη εξάπλωνε την πυρκαγιά της Επανάστασης σε όλο και περισσότερες περιοχές, ενώ οι τρομερές πράξεις εκδίκησης γι’ αυτόν δεν είχαν τελειωμό, έτσι ώστε να γεμίζουν συνεχώς οι σχετικές ειδήσεις τις στήλες των ευρωπαϊκών εφημερίδων. Ο ελληνικός λαός δεν μπορούσε να ξεχάσει, ούτε να συγχωρήσει τον μαρτυρικό θάνατο του πατριάρχη του:

Μάθαμε χθες ότι το Βραχώρι, πρωτεύουσα της Αιτωλίας, με τα νέα για το θάνατο του πατριάρχη επαναστάτησε. Οι Τούρκοι σφαγιάστηκαν και οι συναγωγές και τα τζαμιά πυρπολήθηκαν. Τα πλοία του Ανατολικού9 και του Μεσολογγίου ταξιδεύουν μόνο κάτω από τη σημαία του σταυρού10.

Παρόμοιες ανταποκρίσεις καταχωρίζει συνεχώς και η Allgemeine Zeitung:

Τεργέστη, 25 Μαΐου. […] Σύμφωνα με τα γράμματα που έρχονται από τα νησιά του Αρχιπελάγους, η εκτέλεση του Πατριάρχη Γρηγορίου στην Κωνσταντινούπολη προκάλεσε μοναδική εντύπωση στους χριστιανούς κατοίκους. Δύο τουρκικές φρεγάτες με 50 κανόνια, 2 κορβέτες και 4 μπρίκια, που είχαν αποπλεύσει από την Κωνσταντινούπολη για να υποστηρίξουν τα τουρκικά στρατεύματα που είχαν συγκεντρωθεί στην Θεσσαλονίκη (στην Μακεδονία), και προορίζονταν για τους αντάρτες του Μωριά, έπεσαν στα χέρια των ανταρτών, από προδοσία των Ελλήνων ναυτικών. Οι Τούρκοι στα πλοία αυτά -900 τον αριθμό- στην αρχή είχαν φυλακιστεί στο νησί Μήλος, αλλά με την άφιξη των ειδήσεων για τη δολοφονία του πατριάρχη σκοτώθηκαν για εκδίκηση11.

Ο ελληνικός στόλος, με εξαίρεση μερικά πλοία, βρίσκεται κοντά στα Δαρδανέλια και φλέγεται από ανυπομονησία να εκδικηθεί τους μουσουλμάνους για το θάνατο του πατριάρχη και την καταστροφή των χριστιανικών εκκλησιών. Η οργή και των δύο εθνών έχει φτάσει στο κατακόρυφο12.

Ιωάννης Καποδίστριας

Το 1828 ο νεοεκλεγείς τότε πατριάρχης Αγαθάγγελος έστειλε στον Καποδίστρια επιστολή, την οποία κόμισε πενταμελής αντιπροσωπεία, με την οποία ζητούσε από τους επαναστατημένους Έλληνες «να δηλώσουν υποταγή στο σουλτάνο και να επανέλθουν στον οθωμανικό ζυγό!»13, με αντάλλαγμα την πλήρη αμνηστία. Ο Καποδίστριας, με μια «πατριωτική και περήφανη απάντηση»14, απέρριψε την πατριαρχική πρόταση, δηλώνοντας καθαρά ότι καμιά ρύθμιση δεν ήταν πλέον δυνατή με βάση όσα ίσχυαν στο παρελθόν, πριν την Επανάσταση.

Το σημαντικότερο όλων στην απάντηση του κυβερνήτη είναι το ποιο γεγονός ανέφερε ο κυβερνήτης ότι είχε καταστήσει την επιστροφή στο καθεστώς που ίσχυε πριν απ’ την έναρξη της Επανάστασης εντελώς ανέφικτη. Κι αυτό το γεγονός δεν ήταν άλλο, παρά η εκτέλεση του Γρηγορίου. Διότι από την εκτέλεση του πατριάρχη και μετά, η μόνη δυνατότητα που είχε απομείνει στους επαναστατημένους Έλληνες ήταν ή να νικήσουν, ή να πεθάνουν:

Πράξεις τῆς Κυβερνήσεως,

Ἀρ. 2.683,

Ἑλληνικὴ Πολιτεία,

Ὁ Κυβερνήτης τῆς Ἑλλάδος, Πρὸς τὸν Παναγιώτατον Οἰκουμενικὸν Πατριάρχην καὶ τὴν περὶ αὐτὸν ἁγίαν Σύνοδον.

[…] Πάμπολυ αἷμα ἐχύθη, πάμπολλαι οὐσίαι ἐφθάρησαν εἰς διάστημα ὀκτὼ ἐτῶν πολέμου καὶ δυστυχιῶν, καθ’ οὓς ὁ τόπος οὗτος κατηφανίσθη, ὥστε ὅλως διόλου ἀδύνατον εἶναι νὰ ἐπανέλθῃ εἰς ὁποιανδήποτε κατάστασιν πραγμάτων, βάσιν ἔχουσαν τὸ παρελθόν.

Ἄλλως πως συνέβαινεν, ἂν τὸ μαρτύριον τοῦ Παναγιωτάτου Πατριάρχου Γρηγορίου, πολλῶν Ἐγκρίτων τῆς Ἱερᾶς Συνόδου, καὶ ἄλλων ἐκ τῶν πρωτίστων τοῦ ἔθνους, δεν ἤθελε διδάξει τὴν Ἑλλάδα τί ἐχρεώστει ἡ ἰδία εἰς ἑαυτήν, διὰ νὰ ἀποφύγῃ τὸν ἐξολοθρευμόν, ὁ ὁποῖος δεν ἔπαυσε τοῦ νὰ τὴν ἐπαπειλῇ ἀπὸ τὸν μῆνα Ἀπρίλλιον τοῦ ˏαωκα΄ μέχρι τῆς 6 Ἰουλίου τοῦ παρελθόντος ἔτους. […]

Ἐν Πόρῳ, τὴν 28 Μαΐου [9 Ἰουνίου] 1828,

Ὁ Κυβερνήτης, Ι.Α. Καποδίστριας,

Ὁ Γραμματεὺς τῆς Ἐπικρατείας,

Σ. Τρικούπης15.

Ο Καποδίστριας με τον πιο σαφή και άμεσο τρόπο διακηρύσσει προς το Πατριαρχείο ότι αν δεν είχε επισυμβεί «το μαρτύριον» του πατριάρχη, των συνοδικών αρχιερέων και των άλλων κορυφαίων εκπροσώπων του έθνους, θα ήταν ασφαλώς εφικτή η δυνατότητα συνεννόησης και συνδιαλλαγής μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων. Μετά όμως από όλα αυτά τα γεγονότα, οποιοδήποτε τέτοιο ενδεχόμενο είχε πια αποκλειστεί οριστικά και αμετάκλητα. Κι αυτό διότι αυτή ακριβώς η θυσία, του Γρηγορίου Ε΄ και όλων των άλλων κορυφαίων του γένους, ήταν που δίδαξε στην Ελλάδα τι χρωστούσε η ίδια στον εαυτό της να πράξει, ώστε να αποφύγει την πλήρη εξολόθρευσή της, η οποία δεν είχε πάψει να την απειλεί καθ’ όλη τη διάρκεια του Αγώνα.

Οι Δυτικοί συγγραφείς

Όλα αυτά τα γεγονότα βοήθησαν τους Δυτικούς συγγραφείς και ιστορικούς να αντιληφθούν από την πρώτη στιγμή την τεράστια επιρροή που άσκησε ο νεκρός πατριάρχης με το μαρτυρικό του τέλος στο ηθικό, το φρόνημα και την αποφασιστικότητα των Ελλήνων για την στερέωση και την εξάπλωση της Επανάστασης.

Το 1822, ο C.-L. Lesur σημείωνε στην περίφημη Επετηρίδα του πως η Επανάσταση του 1821 πήρε γενικό χαρακτήρα, καθώς συμμετείχε πλέον σ’ αυτήν το σύνολο του ελληνικού κλήρου, αλλά μόνον μετά τον θάνατο του πατριάρχη.

Ένα μήνα μετά την επέκταση της εξέγερσης στη Μάνη, είχε εξαπλωθεί σε όλη την Πελοπόννησο και τη Λιβαδειά. Οι Τούρκοι είχαν απέναντι στους Έλληνες το πλεονέκτημα των όπλων και των στρατιωτικών θέσεων. Ο ελληνικός κλήρος δεν έδειχνε παντού την ίδια ζέση με τον πολεμικό ιεράρχη της Πάτρας. Όμως στα νέα της σφαγής του πατριάρχη στην Κωνσταντινούπολη, η εξέγερση κατέστη γενική. Οι ιερείς, οι μοναχοί και οι επίσκοποι, πιστεύοντας ότι απειλούνται με πλήρη εξόντωση, ύψωσαν το σημείο του σταυρού, και από όλες τις πλευρές άρχισαν οι λεηλασίες, οι δολοφονίες και όλες οι υπερβολές ενός πολέμου εξόντωσης16.

Την ίδια χρονιά ο C.D. Raffenel διατύπωνε και αυτός παρόμοια κρίση σχετικά με την καταλυτική επίδραση του θανάτου του πατριάρχη στην συνέχεια και την εξάπλωση της Επανάστασης:

Οι Έλληνες, όταν έμαθαν όλα τα περιστατικά της τιμωρίας του πατριάρχη τους, ορκίστηκαν να τον εκδικηθούν. Αυτή η τελευταία θηριωδία τους μείωσε ακόμη περισσότερο την ιδέα του να εισέλθουν σε έναν συμβιβασμό με τα τέρατα της σκληρότητας και της μανίας. Όλα τα νησιά αποφάσισαν στην συνέχεια να αφεθούν γίνουν σκόνη, παρά να συνθηκολογήσουν. Αυτός ήταν ένας περιττός όρκος για τους Μωραΐτες: το να πεθάνουν δεν ήταν τίποτα γι’ αυτούς. Ξεσηκωμένοι από μοναχούς και ιεράρχες οι οποίοι αγωνίζονται στις τάξεις τους, τίποτα δεν μπορούσε να εμποδίσει την ορμητική ανδρεία τους. Μεταμορφώθηκαν σε λιοντάρια, όταν ο επίσκοπος του Πύργου τους πληροφόρησε, χύνοντας πικρά δάκρυα, για την θλιβερή μοίρα που οι βάρβαροι είχαν επιφυλάξει για τον πνευματικό αρχηγό της πίστης τους: ήταν μόνο ένα επιφώνημα, μια κραυγή μανίας. Οι Τούρκοι δεν υπήρχε πλέον λόγος να ελπίζουν σε συνύπαρξη. Η αναστενάζουσα σκιά του πατριάρχη, μια πανίσχυρη εικόνα για τους αμαθείς και φανατικούς ανθρώπους, επρόκειτο να ακολουθεί τους Έλληνες στον αγώνα τους, και δεν θα ηρεμούσε μέχρις ότου να δει να ρέει το αίμα των εκτελεστών του. Έτσι, ο σουλτάνος, που είχε πιστέψει ότι με αυτήν την επίθεση θα τρομοκρατούσε και θα αποθάρρυνε τους εχθρούς του, διαψεύστηκε στην προσδοκία του. Η δολοφονία του πατριάρχη κατέστη μοιραία για το άγριο έθνος του17.

Πηγαίνοντας ο H. Lytton Bulwer στην επαναστατημένη Ελλάδα το 1824, διαπίστωσε ότι οι Έλληνες είχαν δώσει όρκο στο αίμα του πατριάρχη τους, και ήταν αποφασισμένοι να πεθάνουν, παρά να παραδοθούν. Γι’ αυτό και καλούσε όλους τους Ευρωπαίους να τους στηρίξουν:

Εφόσον ο Έλληνας είναι ειλικρινής στο όρκο που αφιέρωσε στο αίμα του πατριάρχη του· εφόσον στην πραγματικότητα έχει αποφασίσει να πεθάνει παρά να υποταχτεί, και οι προσπάθειές του εξακολουθούν να είναι ανεπιτυχείς· δεν μπορώ να πιστέψω ότι όλοι ή οποιοσδήποτε από εμάς, όποιοι κι αν είναι οι ανταγωνισμοί μας, θα παρακολουθούμε τη σφαγή ενός ολόκληρου του λαού, που θα καταστραφεί διεκδικώντας εκείνα18 τα δικαιώματα και εκείνη19 τη θρησκεία που έχουμε από κοινού μ’ αυτούς σαν άνθρωποι και σαν χριστιανοί20.

Έχοντας υπόψιν τις άμεσες ιστορικές πηγές και τα διάφορα γεγονότα που επισυνέβαιναν κατά την διεξαγωγή του αγώνα, οι ξένη ιστοριογραφία για την Επανάσταση κατανόησε και ανέλυσε πλήρως την κεφαλαιώδη σημασία που είχε ο μαρτυρικός θάνατος του πατριάρχη για την συνέχιση και την εξάπλωση της Επανάστασης, και για την μαζική συμμετοχή των Ελλήνων σε αυτήν.

Το 1828, ο S.G. Howe σημείωνε:

Η ταχεία εξάπλωση και η άμεση επιτυχία της εξέγερσης στο Μωριά προσέλκυσαν την προσοχή ολόκληρης της Ελλάδας. Τα έκτροπα που διαπράχθηκαν στην Κωνσταντινούπολη και η δολοφονία του Πατριάρχη φάνηκαν να θέτουν τέλος σε κάθε ελπίδα συμφιλίωσης. Και όλοι προετοιμάστηκαν για τον αγώνα21.

Λίγα χρόνια μετά, το 1832, ο T. Gordon θα κατέληγε και εκείνος στα ίδια συμπεράσματα:

Η αξιοθρήνητη τύχη του Γρηγορίου ξεσήκωσε σε όλη την Ευρώπη μια βαθύτατη αίσθηση τρόμου και οίκτου, και ερέθισε στο δεκαπλάσιο την εχθρότητα των Ελλήνων, καθιστώντας αδύνατη τη συμφιλίωση τους με την Πύλη. Η οδηγία του σουλτάνου για τον αποκεφαλισμό, με τέτοια βαναυσότητα, των υψηλότερων εκκλησιαστικών αξιωματούχων, τα αντικείμενα του σεβασμού του λαού, ήταν εξίσου αιμοχαρής όσο και απολίτικη22.

Η ανάλυση του G.G. Gervinus, διατυπωμένη το 1861, με την οποία ξεκινήσαμε την παρούσα ενότητα, αναδεικνύει και αυτή, με τον πιο εναργή τρόπο, τις σημαντικότατες επιπτώσεις της εκτέλεσης του Γρηγορίου για την εξέλιξη της Επανάστασης.

Ξεχωριστή σημασία έχει η άποψη του A. von Prokesch-Osten, ο οποίος παρά τον απροσχημάτιστο φιλοτουρκισμό του, δεν διστάζει να εντοπίσει τον κυριώτερο λόγο για την γιγάντωση και την επιτυχία της Επανάστασης στην εκτέλεση του πατριάρχη και των αρχιερέων.

Όπως αναφέρει ο συγκεκριμένος ιστορικός, μόλις ξέσπασε η Επανάσταση στον ελλαδικό χώρο, όλες οι ξένες δυνάμεις είχαν πιστέψει ότι αν όχι τον ίδιο χρόνο, σίγουρα τον επόμενο η Επανάσταση σε Μωριά και Ρούμελη θα είχε την ίδια τύχη μ’ εκείνην της Μολδοβλαχίας. Δηλαδή, τελικά οι Τούρκοι θα έπνιγαν τους επαναστάτες μέσα στο ίδιο τους το αίμα. Το μόνον γεγονός που απέτρεψε οριστικά αυτήν την εξέλιξη ήταν η εκτέλεση του πατριάρχη και των αρχιερέων, η οποία κυριολεκτικά έριξε λάδι στη φωτιά. Κι αυτό διότι ανάγκασε όλους τους ιερείς να μπουν μεσ’ στον επαναστατικό αγώνα, καθώς είχαν φοβηθεί πάρα πολύ για την ζωή τους, και οι οποίοι κατέστησαν την Επανάσταση έναν ιερό υπέρ πάντων πόλεμο. Η εμψύχωση των Ελλήνων από τους παππάδες τους συνοδεύτηκε και από ένα τεράστιο φιλελληνικό ρεύμα που, προς μεγάλη απογοήτευσή του ίδιου του von Prokesch-Osten, σχηματίστηκε σε όλη την Ευρώπη. Κίνημα που είχε σαν άμεσο αποτέλεσμα να σχηματισθούν πάρα πολλές φιλελληνικές εταιρείες, οι οποίες έστελναν στην αγωνιζόμενη Ελλάδα χρήματα και πολεμοφόδια23.

Την καταλυτική συμβολή που είχε η εκτέλεση του Γρηγορίου για την μεταβολή της Επανάστασης σε έναν καθολικό θρησκευτικό πόλεμο των χριστιανών Ελλήνων εναντίον των μουσουλμάνων Τούρκων επισημαίνει και ο K. Mendelssohn-Bartholdy:

Τώρα αποδόθηκε σε όλη τη σύγκρουση ο χαρακτήρας ενός θρησκευτικού αγώνα, και απ’ τη μια προκλήθηκε η καχυποψία των Ελλήνων, κι από την άλλη η ομόφωνη καταδίκη της πολιτισμένης Ευρώπης24.

Και ολοκληρώνουμε την αναφορά μας στους εκπροσώπους της δυτικής επιστημονικής ιστοριογραφίας του 19ου αι. με την ανάλυση του G.F. Hertzberg, ο οποίος σε ένα πυκνό κείμενο επισημαίνει όλες τις συνέπειες που είχε για την Επανάσταση η εκτέλεση του πατριάρχη:

Αλλά έτσι στον αγώνα μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων αποτυπώθηκε ο χαρακτήρας του θρησκευτικού πολέμου [εξαιτίας της εκτέλεσης του πατριάρχη], χωρίς μια συμφιλίωση να είναι πλέον δυνατή. Εκτός αυτού, αυτό το ανοσιούργημα εναντίον της σεπτής κεφαλής του πατριάρχη συνέχισε να επηρεάζει τον ρωσικό λαό με τον πιο εξεγερτικό τρόπο. Και η κοινή γνώμη της Δύσης έπαιρνε το μέρος της Ανεξαρτησίας των Ελλήνων με ολοένα και αυξανόμενη ένταση ενάντια σε ένα κράτος, όπου μια τέτοια βαρβαρότητα μπορούσε να πραγματοποιηθεί από την επίσημη εξουσία. Έκτοτε, ο πόλεμος έχει εξαφανίσει πραγματικές εκατόμβες Εβραίων και Μουσουλμάνων ως εξιλαστήρια θύματα για τον Γρηγόριο Ε΄, και η λογική των πραγμάτων στο Πέραν οδήγησε τη Ρωσία και το διβάνι στην ρήξη25.

Συμπεράσματα

Όπως επιβεβαιώνεται από τις άμεσες ιστορικές πηγές, από την ειδησεογραφία του ευρωπαϊκού τύπου και από τις αναλύσεις των πλέον έγκυρων εκπροσώπων της δυτικής επιστημονικής ιστοριογραφίας, η εκτέλεση του Γρηγορίου υπήρξε το γεγονός που έπαιξε τον πιο καθοριστικό ρόλο στο να γενικευτεί και να στερεωθεί η Επανάσταση της Ανεξαρτησίας, η οποία είχε ξεκινήσει στον ελλαδικό χώρο μόλις μισό μήνα πριν από την εκτέλεση του πατριάρχη.

Αυτό το κατάφερε ο νεκρός πατριάρχης, διότι η εκτέλεσή του μεταστοιχείωσε την Επανάσταση από πόλεμο εθνικοαπελευθερωτικό σε πόλεμο θρησκευτικό, κινητοποιώντας έτσι όχι μόνον τα εθνικά αισθήματα των υπόδουλων Ελλήνων, αλλά κυρίως τις θρησκευτικές τους ευαισθησίες. Και μ’ αυτόν τον τρόπο επέφερε τρία διαφορετικά αποτελέσματα:

α) Ώθησε χιλιάδες αδρανείς μέχρι τότε μαχητές να συμμετάσχουν με πρωτόφαντο ζήλο και φλόγα στον αγώνα.

β) Κατέστησε όλην την μετέπειτα εξέλιξη της Επανάστασης, με τις μεγαλειώδεις νίκες της και τα τρομερά αντίποινά της, μια διαρκή εκδίκηση για τον θάνατο του πατριάρχη.

γ) Η βαρβαρότητα της πράξης και η φρίκη που προκλήθηκε στο άκουσμά της και μόνον κινητοποίησε όλη την δυτική κοινή γνώμη υπέρ των αγωνιζόμενων Ελλήνων, με αποκορύφωμα την ίδρυση πολλών φιλελληνικών κομιτάτων, με σκοπό να συνδράμουν τους Έλληνες με χρήματα και όπλα.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

1. Γ.Γ. Γερβίνος, Ἱστορία τῆς Ἐπαναστάσεως καὶ Ἀναγεννήσεως τῆς Ἑλλάδος, τ. 1, Ἀθήνησι 1864, σ. 224.

2. Ν.Κ. Κασομούλης, Ἐνθυμήματα Στρατιωτικὰ τῆς Ἐπαναστάσεως τῶν Ἑλλήνων 1821-1833, Εἰσαγωγὴ καὶ Σημειώσεις ὑπὸ Γ. Βλαχογιάννη, Ἀρχεῖα τῆς Νεωτέρας Ἑλληνικῆς Ἱστορίας 4, τ. 1, Αθήναι 1939, σ. 136.

3. 10 Μαΐου 1821 (αρ. 30): T.C. Prousis, T.C. Prousis, Lord Strangford at the Sublime Porte (1821): The Eastern Crisis, Center for Ottoman Diplomatic History, The Isis Press: Istanbul 2010, σημ. 226, σ. 77.

4. « T.C. Prousis, Lord Strangford at the Sublime Porte (1821), όπ. παρ. σημ. 226, σ. 79.

5. R. Clogg, «Smyrna in 1821: Documents from the Levant Company Archives in the Public Record Office», Μικρασιατικά Χρονικά 15 (1972), σ. 321.

6. R. Clogg, «Smyrna in 1821…», όπ. παρ., σ. 322.

7. Εφ. Le Constitutionnel φ. 152, 1-6-1821, σ. 1.

8. Εφ. Le Constitutionnel φ. 164, 13-6-1821, σ. 4.

9. Το Αιτωλικό.

10. Εφ. Le Constitutionnel φ. 188, 7-7-1821, σ. 6.

11. Εφ. Allgemeine Zeitung φ. 156, 5-6-1821, σ. 624.

12. Εφ. Allgemeine Zeitung φ. 168, 17-6-1821, σ. 672.

13. Δ. Σοφιανός, «Εγκύκλιοι (Αυγ. 1821 – Ιαν. 1822) του Οικουμενικού Πατριάρχη Ευγενίου Β΄ περί Δουλικής Υποταγής των Ελλήνων στον Οθωμανό Κατακτητή», Δελτίο του Κέντρου Ερεύνης της Ιστορίας του Νεώτερου Ελληνισμού 2 (2000), σημ. 204, σ. 27.

14. Δ. Σοφιανός, όπ. παρ. σημ. 204, σ. 27.

15. Γενικὴ Εφημερὶς τῆς Ελλάδος φ. 41, έτ. 3, 9-6-[1828], σσ. 169-170· Α. Φραντζής, όπ. παρ. σημ. 127, τ. 3, ἐν Ἀθήναις 1841, σσ. 61-62 (σημ.).

16. C.-L. Lesur, Annuaire Historique Universel pour 1821, Paris 1822, σημ. 323, σ. 403.

17. C.D. Raffenel, Histoire des Événements de la Grèce, à Paris 1822, σημ. 324, σσ. 84-85.

18. Η έμφαση από τον συγγραφέα.

19. Η έμφαση από τον συγγραφέα.

20. H. Lytton Bulwer, An Autumn in Greece, London 1826, σ. 23.

21. Σ.Γ. Χάου, Ιστορική Σκιαγραφία της Ελληνικής Επανάστασης, Εκάτη: Αθήνα 1997, σημ. 473, σ. 74.

22. Ελλ. μετ. (Α. Παπαδιαμάντη) Θ. Γόρδων, Ἱστορία τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπαναστάσεως, τ. 1, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης: Αθήνα 2015, σ. 281.

23. Α. Πρόκες-Όστεν, Ἱστορία τῆς Ἐπαναστάσεως τῶν Ἑλλήνων κατὰ τοῦ Ὀθωμανικοῦ Κράτους ἐν Ἔτει 1821 καὶ τῆς Ἱδρύσεως τοῦ Ἑλληνικοῦ Βασιλείου Διπλωματικῶς Ἐξεταζομένη, τ. 1, Ἀθήνησι 1868, τ. 1, σημ. 131, σσ. 119-120.

24. Κ. Μένδελσων-Βαρθόλδη, Ἱστορία τῆς Ἑλλάδος ἀπὸ τῆς ἐν Ἔτει 1453 Ἁλώσεως τῆς Κωνσταντινουπόλεως ὑπὸ τῶν Τούρκων μέχρι τῶν καθʼ ἡμᾶς Χρόνων, ἐν Ἀθήναις – εν Κωνσταντινουπόλει 1873, σημ. 131, σ. 294.

25. Γ.Φ. Χέρτσβεργ, Ἱστορία τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπαναστάσεως, τ. 1, ἐν Ἀθήναις 1916, σημ. 131, σ. 103.