ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΓΑΜΟΣ του κ. Ιωαννου Καρδαση, Χημικου - Οικονομολογου

             Ένα ζήτημα, που κλήθηκε να αντιμετωπίσει η Εκκλησία μετά τις νέες συνθήκες, που δημιούργησε το υποχρεωτικό της ιερολογίας του γάμου ήταν η δευτερογαμία, αλλά ακόμη και η τριτογαμία. Η δευτερογαμία επετρέπετο και ήταν συγχωρητέα πράξη από την Εκκλησία, η δε τριτογαμία επετρέπετο μόνο υπό κάποιες προϋποθέσεις.

            Όσον αφορά την Πολιτεία, αυτή δεν κόλαζε τη διγαμία ή την πολυγαμία γενικώς: «Ο πολιτικός νόμος ου κολάζει την δευτερογαμίαν ή πολυγαμίαν» (Φωτίου, Νομοκάνων, Ρ-Π, Σύνταγμα, τ. Α΄, σελ. 275).

            Η αναφορά αυτή στις θέσεις της Εκκλησίας για τους άθεσμους γάμους και κυρίως για τις διαφυλικές μίξεις και τη διγαμία έγινε, για να γίνει αντιληπτό το πόσο δύσκολο ήταν για την Εκκλησία να αποδεχθεί την τέλεση του γάμου σε παρόμοιες περιπτώσεις μαζί με τη θεία ευχαριστία. Για να εφαρμόσει όμως και την απαίτηση του νόμου, η μόνη λύση ήταν να αναπτύξει μια ιερολογία ξεκομμένη από τη θεία ευχαριστία.

            Έτσι πλέον βλέπουμε, ότι από την εποχή που κατ’ ανάγκη μπορούσε ο γάμος να γίνει και εκτός θείας λειτουργίας, ήταν δυνατόν η Εκκλησία να φανεί περισσότερο επιεικής και να εφαρμόσει το πνεύμα της οικονομίας, κρίνοντας την αναξιότητα των μελλονύμφων ανάλογα με το βαθμό του αμαρτήματος ή στεφανώνοντας κάποιον σε ένα δεύτερο ή τρίτο γάμο, ενώ διατηρούσε τους κανόνες που αφορούσαν τη θεία μετάληψη.

            Η βαθμιαία αυτή «απομυστηριοποίηση» του γάμου, που ξεκίνησε αφ’ ης στιγμής η ιερολογία ως προϋπόθεση εγκυρότητας και νομιμότητας του γάμου γενικεύθηκε με τις σχετικές αυτοκρατορικές διατάξεις, κορυφώθηκε δε την περίοδο της Τουρκοκρατίας εξ αιτίας των νέων ιστορικών συνθηκών και πνευματικών αντιλήψεων.

            ΣΥΓΧΩΡΗΤΕΟΣ Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΓΑΜΟΣ

            Στην παράδοση της Εκκλησίας δεν θεωρείται παράνομος ο εν Κυρίω δεύτερος γάμος:

            Απόστολος Παύλος: (Ρωμ. 7. 3): «άρα ζώντος του ανδρός μοιχαλίς χρηματίσει εάν γένηται ανδρί ετέρω. Εάν δε αποθάνη ο ανήρ, ελευθέρα εστίν από του νόμου, του μη είναι αυτήν μοιχαλίδα γενομένην ανδρί ετέρω».

(Κορ. Α΄ 7. 8-9): «Λέγω δε τοις αγάμοις και ταις χήραις, καλόν αυτοίς εστίν εάν μείνωσιν ως καγώ. Ει δε ουκ εγκρατεύονται, γαμησάτωσαν».

(Κορ. Α΄ 7. 39-40): «Γυνή δέδεται νόμω εφ’ όσον χρόνον ζη ο ανήρ αυτής. εάν δε κοιμηθή ο ανήρ αυτής, ελευθέρα εστίν ω θέλει γαμηθήναι, μόνον εν Κυρίω. Μακαριωτέρα δε εστιν εάν ούτω μείνη, κατά την εμήν γνώμην. Δοκώ δε καγώ Πνεύμα Θεού έχειν».

            Κλήμης Ρώμης: (Διαταγαί των Αγίων Αποστόλων, 3, 3, PG 1, 764Α): Συγχωρείται μόνο (ο δεύτερος γάμος) «ίνα μη εις κρίμα του διαβόλου εμπέσωσι, και παγίδας πολλάς, και επιθυμίας ανοήτους, και επιζημίους ψυχαίς, αίτινες κόλασιν προξενούσι μάλλον ή άνεσιν».

            Κλήμης Αλεξανδρέας: (Στρωματείς): «Ο δευτερογαμήσας, ουχ αμαρτάνει μεν κατά την Διαθήκην, ου πληροί δε την Ευαγγελικήν τελειότητα».

            Κύριλλος Ιεροσολύμων: (Κατήχησις Δ΄, 26, PG 33, 487Β): «Το πρώτον νόμος, το δεύτερον συγχώρησις, το τρίτον παρανομία».

            Μ. Βασίλειος: (κανών πζ΄): «Πορνείας παραμυθία ο δεύτερος γάμος, ουχί εφόδιον εις ασέλγειαν». Δηλ. ο Μ. Βασίλειος θεωρεί τον δεύτερο γάμο παραμυθία κατά της κατηγορίας επί πορνεία.

            Γρηγόριος Θεολόγος: (Λόγος 37, Εις το ρητόν του Ευαγγελίου «ότε ετέλεσεν ο Ιησούς τους λόγους τούτους», ΕΠΕ , σελ. 440): Το αυτό ως ανωτέρω αναφερόμενο στον Κλήμη Ρώμης.

            Ιω. Χρυσόστομος: (Περί Μονανδρίας, PG 51, 611): «Συγγνωστόν δε και τω δευτέρω γάμω προσελθείν, ίνα μη πορνεύσωσιν οι ασθενείς».

            Θεόδωρος Στουδίτης: «Ου τον δεύτερον γάμον εν τοις απειρημένοις τιθέντες τω προτέρω στέργειν παρακαλούμεν, αλλ’ ομολογούμεν μεν και τούτον είναι κατά νόμον τον δεύτερον, πολλώ δε τον ένα του δευτέρου βελτίονα». Αργότερα επαναλαμβάνει την άποψη του αποστόλου Παύλου και των άλλων Πατέρων ότι ο δεύτερος γάμος γίνεται κατά συγχώρηση (Επιστολαί, Ι΄, 50, PG 99, 1093C): «Και ούτω νόμω ορμάται συγχωρητικώ η διγαμία, κατά τον Απόστολον γινώσκουσα τα δευτερεία έχειν της μονογαμίας και μη αλόγως της πρώτης επιζητούσα τα δικαιώματα, όπερ προηπήλαυκε».

            ΕΠΙΤΙΜΙΑ ΣΤΟΥΣ ΔΙΓΑΜΟΥΣ

            Επειδή όμως ο δεύτερος γάμος εκλαμβάνεται κατά κάποιο τρόπο ως ήττα, αδυναμία, και ακρασία, επιβάλλονται από τους Πατέρες διάφορα επιτίμια μετανοίας και αποχής στους διγάμους, μετά τη λήψη των οποίων μπορούν βεβαίως και πάλι να δεχθούν τη θεία μετάληψη και τις ευλογίες της Εκκλησίας:

            Μ. Βασίλειος: (κανών δ΄): «Ενιαυτόν μεν (ώρισαν οι πατέρες), άλλοι δε δυο έτη». Εδώ ο Μ. Βασίλειος επιβάλλει επιτίμιο ενός έτους.

            Ιωάννης Νηστευτής: (κανών ιβ΄): «Παντί τω πορνεύσαντι Μοναχώ ή λαϊκώ, διετή χρόνον μη κοινωνείν…..». Ορίζει δυο έτη ακοινωνησίας, στους πορνεύσαντες, στους οποίους υπάγονται και οι δευτερογαμήσαντες.

            Νικηφόρος Κων/πόλεως: (κανών β΄): «Ο δίγαμος ου στεφανούται, αλλ’ επιτιμάται μη μεταλαβείν των αχράντων μυστηρίων έτη δυο». Δηλ. ο δίγαμος επιτιμάται επί δυο έτη να μη μεταλάβει των αχράντων μυστηρίων και μετά μπορεί να στεφανωθεί.

            Θεόδωρος Στουδίτης: (Επιστολαί, Ι΄, 50, PG 99, 1092C): «Ενιαυτόν επί των διγάμων, άλλοι δε δυο έτη». Και εδώ το επιτίμιον πρέπει να είναι ένα έτος, άλλοι όμως πατέρες θέτουν τα δυο έτη.

            Σύνοδος Νεοκαισαρείας: (κανών ζ΄): «Πρεσβύτερον εις γάμους διγαμούντων μη εστιάσθαι. Επεί, μετάνοιαν αιτούντος του διγάμου, τις έσται ο Πρεσβύτερος, ο δια της εστιάσεως συγκατατιθέμενος τοις γάμοις;». Δηλ. δεν επιτρέπεται σε ιερέα, που ευλόγησε δεύτερο γάμο, να λάβει μέρος στο γαμήλιο δείπνο, γιατί η μεν ιερολογία έγινε εξ ανάγκης, ενώ η συμμετοχή θεωρείται επιβράβευση. Από αυτό φαίνεται, ότι η Εκκλησία δεν ενθαρρύνει τον δεύτερο γάμο, πλην όμως τον ευλογεί κατ’ οικονομίαν.

            Σύνοδος Λαοδίκειας: (κανών α΄): «Περί του, δειν, κατά τον εκκλησιαστικόν Κανόνα, τους ελευθέρους και νομίμως συναφθέντας δευτέροις γάμοις, μη λαθρογαμίαν ποιήσαντας, ολίγου χρόνου παρελθόντος, και σχολάσαντας τοις προσευχαίς και νηστείαις, κατά συγγνώμην αποδίδοσθαι αυτοίς την κοινωνίαν». Δηλ. αυτοί που έρχονται σε δεύτερο γάμο και μόνον αν αυτός ο γάμος ήταν ελεύθερος από συγγενική σχέση και επομένως νόμιμος, τότε θα πρέπει να τίθεται κάποιο κώλυμα στη θ. μετάληψη για λίγο καιρό. Εάν όμως κοιμηθούν πριν να ευλογηθούν, τότε υφίστανται επιτίμια ως πορνεύσαντες. Ουδαμού στον κανόνα αυτόν αναφέρονται οι εις δεύτερον γάμον ερχόμενοι χήροι.

            ΕΠΙΤΙΜΙΑ ΣΤΟΥΣ ΤΡΙΓΑΜΟΥΣ

            Η Εκκλησία δεν συγχωρεί τον τρίτο γάμο, αλλά τον ανέχεται και γι’ αυτό τον επιτρέπει σε ορισμένες περιπτώσεις και επιβάλλει μεγαλύτερα επιτίμια. Το ζήτημα της τριγαμίας λύθηκε με τον περίφημο τόμο της Ενώσεως (920), ο οποίος, για να ξεκαθαρισθεί το σχίσμα που δημιούργησε η ευλογία του τέταρτου γάμου του Λέοντα του Σοφού, απαγόρευσε εντελώς τον τέταρτο γάμο και έθεσε ορισμένους όρους αποδοχής του τρίτου γάμου, όπως π.χ. την προσέλευση στη θεία κοινωνία τρεις φορές το χρόνο κατόπιν μάλιστα νηστείας (MANSI, t. 17A-18A, στ. 337, 340): «Τέταρτον γάμον μηδενί τολμάσθαι, αλλ’ είναι απόβλητον παντελώς….. και ει τις δε τριακοντούτης ων, και τέκνα έχων εκ των προλαβόντων γάμων, τρίτη συνάπτοιτο γυναικί, και ούτος δε ασυγχώρητος μέχρι τετάρτου έτους της κοινωνίας των αγιασμάτων αμέτοχος….. και μετά το τυχείν δε της μεταλήψεως των μυστηρίων, τρις του ενιαυτού μόνον αξιωθήσεται της αποπλαύσεως. Άπαξ μεν, εν τη σωτηρίω του Χριστού και Θεού ημών αναστάσει, δεύτερον δε, εν τη κοιμήσει της αχράντου δεσποίνης ημών Θεοτόκου και τρίτον, εν τη γενεθλίω ημέρα Χριστού του Θεού ημών δια των εν ταύταις προηγείσθαι νηστείαν και το εκ ταύτης όφελος».  

            Μ. Βασίλειος: (κανών δ΄): «Τους δε τριγάμους εν τρισί και τέσσαρσι πολλάκις έτεσιν αφορίζουσιν. Ονομάζουσι δε τον τοιούτον ουκ έτι γάμον, αλλά πολυγαμίαν, μάλλον δε πορνείαν κεκολασμένην….. Συνήθειαν δε κατελάβομεν επί των τριγάμων, πενταετίας αφορισμόν». Επ’ αυτού ο κανονολόγος Μανουήλ Μαλαξός αναφέρει (Νομοκάνων, σελ. 324-325): «Δια να λάβη τις τρίτην γυναίκα, νόμον εκκλησιστικόν δεν έχομεν (κατά Μ. Βασίλειο), όμως περί να πορνεύση, όπου αν φθάση, κάλλιον είναι να λάβη τρίτην γυναίκα και δεν καταδικάζομεν την πράξιν του γάμου τούτου, να την εσυγχωρήσωμεν, πλην δεχόμεθα αυτόν, ως καθώς λέγει ο τόμος της Ενώσεως».

            Νικηφόρος Κων/πόλεως: (β΄ κανών): «Ο δίγαμος δεν ευλογείται με στέφανα, αλλά επιτιμάται να μη μεταλάβη δυο χρόνους, ο δε τρίγαμος χρόνους τρεις». Εδώ ο άγιος Νικηφόρος ο Ομολογητής κανονίζει να μην στεφανωθεί ο δίγαμος πριν από τα δυο χρόνια και ο τρίγαμος πριν από τα τρία.

            Σύνοδος Νεοκαισαρείας: (κανών γ΄): «Περί τους πλείστοις γάμοις περιπιπτόντων, ο μεν χρόνος σαφής ο ωρισμένος, η δε αναστροφή και η πίστις αυτών συντέμνει τον χρόνον». Δηλ. τα επιτίμια στους πολύγαμους (τρίγαμους) δύνανται να ελαττωθούν ανάλογα με τη μετάνοια και την πίστη που αυτοί θα εκδηλώσουν.

            ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

            α/ Η Εκκλησία ήδη από τους αποστολικούς χρόνους, δια των Πατέρων της, ενεθάρρυνε μόνο τη μονογαμία και σε καμία περίπτωση τη διγαμία. Μπροστά όμως σε προβλήματα πορνείας, που ανέκυψαν αναγκάστηκε να εφαρμόσει την οικονομία και έδωσε λύση στο θέμα του δεύτερου  γάμου και τον επέτρεψε κατά συγχώρηση και δια να αποφευχθεί το βαρύτερο αμάρτημα της πορνείας.

            β/ Η τέλεση δεύτερου γάμου δεν γίνεται αμέσως μετά τη λύση του πρώτου γάμου, αλλά μεσολαβεί ένα διάστημα (1-2 χρόνων) μέχρι να γίνει το στεφάνωμα και με το επιτίμιο της ακοινωνησίας.

            γ/ Η τέλεση τρίτου γάμου θεωρείται πράξη παράνομη, αλλά κατ’ άκραν οικονομίαν επιτρέπεται με ορισμένες προϋποθέσεις και με βαριά επιτίμια (3-4 χρόνια) ακοινωνησίας και έκτοτε, μόνο 3 φορές το χρόνο λήψη της θ. κοινωνίας.

            δ/ Σε όλους τους ανωτέρω κανόνες δεν αναφέρονται περιπτώσεις χηρείας. Υπενθυμίζεται, ότι για τις περιπτώσεις χηρείας δεν υπάρχει κανένα κώλυμα σύναψης δεύτερου γάμου και μάλιστα δεν υπάρχει καμία περίπτωση επιτιμίου σ’ αυτές, το αντίθετο μάλιστα υπάρχει και προτροπή (ιδίως στις γυναίκες κάτω των 60 ετών) να συνάψουν γάμο, άλλως ας προτιμήσουν την αγαμία (Τιμ. Α΄ 5. 9-10, 14-15).

            ε/ Ελεύθεροι για τη σύναψη δεύτερου γάμου είναι: 1.- οι εκ χηρείας προερχόμενοι (Τιμ. ως ανωτέρω), 2.- οι τελέσαντες πρώτο γάμο και μη έχοντες σχέση συγγενείας μεταξύ τους (α΄ Λαοδίκειας), οι οποίοι και μόνον υφίστανται τα επιτίμια.

            15.11.17

            Ι. ΚΑΡΔΑΣΗΣ