Ο τρόπος που κάνουν το σημείο του Σταυρού οι Ορθόδοξοι , οι Ρωμαιοκαθολικοί και γιατί (Σύντομο άρθρο Κατήχησης)

 

Έρευνα: πρωτοπρεσβύτερος Δημήτριος Αθανασίου

Ο Σταυρός στην ορθόδοξη παράδοση δεν είναι απλώς ένα σύμβολο πίστης. Είναι μια υπενθύμιση της μεγάλης θυσίας που έκανε ο Υιός του Θεού για τη σωτηρία μας- το σημείο της λύτρωσης από τις αμαρτίες μας

Για τους Ορθόδοξους Χριστιανούς το σημείο του σταυρού γίνεται με το δεξί χέρι, ενώνοντας τα πρώτα τρία δάκτυλα (αναφορά στα τρία Πρόσωπα της Αγίας Τριάδας) και κλείνοντας τα άλλα δύο (η δισυπόστατη φύση του Χριστού, θεία και ανθρώπινη).

H επιλογή της "δεξιάς χειρός" προέρχεται από την εβραϊκή παράδοση, την οποία παρέλαβαν και διατήρησαν μουσουλμάνοι και χριστιανοί, περί της "Δεξιάς του Κυρίου" ως τιμητικής -και αντίστοιχα της αριστερής ως ατιμωτικής πλευράς, κάτι που προφανώς έχει να κάνει με την συνοπτική πλειοψηφία των δεξιόχειρων στον ανθρώπινο πληθυσμό.

Το χέρι ανεβαίνει πρώτα στο μέτωπο (στο ανώτερο σημείο του προσώπου, σε αντιστοιχία με την ουράνια κατοικία του Θεού), μετά κατεβαίνει στην κοιλιά (καθώς ο Χριστός ενσαρκώθηκε στην κοιλία της Θεοτόκου), ανεβαίνει στο δεξί ώμο (συμβολίζοντας τον αναβιβασμό μας στην "Δεξιά του Κυρίου" κατά την Κρίση της Δευτέρας Παρουσίας και καταλήγει με οριζόντια κίνηση στον αριστερό ώμο (συμβολίζοντας την απόταξη του κακού πνεύματος).

Μια ερμηνεία, θεολογικώτατη μέσα στην απλότητά της, μας δίνει στην πέμπτη διδαχή του ο άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός:

«Ακούσατε, χριστιανοί μου, πως πρέπει να γίνεται ο σταυρός και τι σημαίνει. Μας λέγει το άγιον Ευαγγέλιον πως η αγία Τριάς, ο Θεός, δοξάζεται εις τον ουρανόν περισσότερον από τους αγγέλους. Τι πρέπει να κάμης και εσύ; Σμίγεις τα τρία σου δάκτυλα με το δεξιόν το χέρι σου και, μην ημπορώντας να ανεβής εις τον ουρανόν να προσκυνήσης, βάνεις το χέρι σου εις το κεφάλι σου, διότι το κεφάλι σου είναι στρογγυλό και φανερώνει τον ουρανόν, και λέγεις με το στόμα: Καθώς εσείς οι άγγελοι δοξάζετε την αγίαν Τριάδα εις τον ουρανόν, έτσι και εγώ, ως δούλος ανάξιος, δοξάζω και προσκυνώ την αγίαν Τριάδα. Και καθώς αυτά τα δάκτυλα είναι τρία -είναι ξεχωριστά, είναι και μαζί- έτσι είναι και η αγία Τριάς, ο Θεός, τρία πρόσωπα και ένας μόνος Θεός. Κατεβάζεις το χέρι σου από το κεφάλι σου και το βάνεις εις την κοιλίαν σου και λέγεις: Σε προσκυνώ και σε λατρεύω, Κύριέ μου, ότι κατεδέχθης και εσαρκώθης εις την κοιλίαν της Θεοτόκου διά τας αμαρτίας μας. Το βάζεις πάλιν εις τον δεξιόν σου ώμον και λέγεις: Σε παρακαλώ, Θεέ μου, να με συγχωρήσης και να με βάλης εις τα δεξιά με τους δικαίους. Βάνοντάς το πάλι εις τον αριστερόν ώμον, λέγεις: Σε παρακαλώ, Κύριέ μου, μη με βάλης εις τα αριστερά με τους αμαρτωλούς. Έπειτα, κύπτοντας κάτω εις την γην: Σε δοξάζω, Θεέ μου, σε προσκυνώ και σε λατρεύω ότι, καθώς εβάλθηκες εις τον τάφον, έτσι θα βαλθώ και εγώ. Και όταν σηκώνεσαι ορθός, φανερώνεις την Ανάστασιν, και λέγεις: Σε δοξάζω, Κύριέ μου, σε προσκυνώ και σε λατρεύω, πως αναστήθηκες από τους νεκρούς, διά να μας χαρίσης την ζωήν την αιώνιον. Αυτό σημαίνει ο πανάγιος σταυρός.»

Γιατί κάνουμε το σταυρό μας με το δεξί μας χέρι

Η ίδια θεολογική εξήγηση δίνεται -με ελαφρά διαφορετικές διατυπώσεις- και σε άλλους παρόμοιους συνδέσμους. 

Οι αναφορές στα εκκλησιαστικά βιβλία για τη συνήθεια των χριστιανών να σχηματίζουν το σημείο του σταυρού με τα δάκτυλά τους, ξεκινούν με τις Πράξεις του Αποστόλου Ανδρέα (βιβλίο γραμμένο μεταξύ 150-180 μ. Χ.). Αργότερα στη συνήθεια του σχηματισμού του σημείου του σταυρού αναφέρεται ο Τερτυλιαννός (Καρθαγένη, γύρω στα 200 μ.Χ.), καθώς και άλλοι Πατέρες της Εκκλησίας του 3ου-5ου αιώνα (Κλήμης ο Αλεξανδρεύς, Ωριγένης, Λακτάντιος κ.ά.).

Οι απόψεις συγκλίνουν στο ότι οι πρώτοι χριστιανοί που εγκαθίδρυσαν τη συνήθεια, επικαλούμενοι το Σταυρό του Μαρτυρίου (ως ομολογία πίστης και ως ανάμνηση του σταυρικού μαρτυρίου ή ως επίκληση στη χάρη και στη βοήθεια του Κυρίου), έκαναν το σημείο του σταυρού μόνο στο μέτωπο και μόνο με τον αντίχειρα, όπως σήμερα γίνεται στην Καθολική Εκκλησία κατά την Τετάρτη των Τεφρών (Ash Wednesday).

Είναι άγνωστο πότε η χειρονομία επεκτάθηκε στον κορμό του σώματος. Είναι όμως ξεκάθαρο ότι κατά την εποχή των μεγάλων Πατέρων της Εκκλησίας (3ος-5ος αιώνας μ. Χ.), η χρήση των τριών δακτύλων είχε οριστικοποιηθεί, καθώς και η κίνηση τελική κίνηση από τα δεξιά προς τα αριστερά (η χρήση του δεξιού χεριού δεν άλλαξε ποτέ). Την παράδοση αυτή την διατηρούν μέχρι σήμερα η Ορθόδοξη Εκκλησία και οι λοιπές Ανατολικές Εκκλησίες, ακόμη και η ουνιτική Εκκλησία της Ουκρανίας.

Τα τρία πάνω δάχτυλα  αντιπροσωπεύουν και εδώ την Αγία Τριάδα και τα άλλα δύο τα ενωμένα τις δύο φύσεις του Ιησού Χριστού. 

H λεγόμενη Ουκρανική Ελληνο-Καθολική Εκκλησία (ΟΥΝΙΤΕΣ)  έχει διατηρήσει το τυπικό, τα άμφια και τα εξωτερικά σημεία λατρείας της Ορθόδοξης Εκκλησίας (βυζαντινό τυπικό), αποδεχόμενη όμως τη δογματική διδασκαλία της Καθολικής Εκκλησίας, καθώς και το Πρωτείο και το Αλάθητο του Πάπα.

Χαρακτηριστικά αντίθετη είναι η ιστορία με την διατήρηση της χειρονομίας στη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία, όπου πολλοί πιστοί είχαν αποκλίνει από την Ορθόδοξη παράδοση, όπως την παρέλαβαν οι Ρώσοι από τους Βυζαντινούς μετά τον 10ο αιώνα μ. Χ. Πολλοί πιστοί της Τσαρικής Αυτοκρατορίας μετέβαλλαν τη χειρονομία, από τα τρία ενώμενα δάκτυλα πάλι στα δύο -ενωμένα συστρεφόμενα-, συμβολίζοντας έτσι τις δύο φύσεις του Χριστού. 

Οι μεταρρυθμίσεις του Πατριάρχη Μόσχας Νίκωνα,, οι οποίες οδήγησαν στο σχίσμα της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας κατά τον 17ο αιώνα (раскол‎‎), είχαν ως κεντρικό τους θέμα και την επαναφορά των τριών δακτύλων στη χειρονομία του σταυρού.

Οι Νικώνειες μεταρρυθμίσεις αποσκοπούσαν στην αποκατάσταση της λειτουργικής και λατρευτικής παράδοσης, καθώς και στην ανασύνταξη και ευθυγράμμιση των ιερών βιβλίων που γράφονταν στα ρωσικά από τον 11ο αιώνα και μετά, και τα οποία -λόγω μεταφραστικών λαθών και παρερμηνειών- είχαν σταδιακά αποκλίνει από το δογματικό και εκκλησιαστικό νόημα των ελληνόγλωσσων πρωτοτύπων. Μια κομβική πράξη αποκατάστασης της παράδοσης ήταν η επαναφορά των τριών ενωμένων δακτύλων αντί των δύο. Όσοι δεν αποδέχθηκαν τις μεταρρυθμίσεις του Νίκωνα αποσχίστηκαν (έγιναν σχισματικοί ή раскольники στα ρωσικά) και σήμερα ονομάζονται Παλαιοπιστοί (старове́ры ή старообря́дцы). Αυτοί εκδιώχθηκαν από τους επικρατήσαντες Νικωνιανούς, οι οποίοι επανευθυγραμμίστηκαν με την Ελληνική εκκλησία (Οικουμενικό πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης). Οι Παλαιοπιστοί αποτελούν σήμερα μια πολύ μικρή μειοψηφία στη Ρωσία (ζουν σε κάποιες απομονωμένες περιοχές της στην Άπω Ανατολή, Σιβηρία, Αρκτική Ρωσία κ.α.). Έξω απο τη Ρωσία διατηρείται ακόμη ένας σημαντικός πληθυσμός περίπου 40 χιλιάδων Παλαιοπιστών, οι οποίοι κατά τους διωγμούς κατέφυγαν στα δυσπρόσιτα έλη του Δούναβη. Σήμερα ονομάζονται Λιποβάνοι.

 

Το πόσο σημαντικός ήταν ο τρόπος σχηματισμού τού σημείου του σταυρού για τους Παλαιοπιστούς, φαίνεται από τον πίνακα που απεικονίζει τη φανατική προσήλωση στην εμπεδομένη λατρευτική συνήθεια και στο δογματικό της συμβολισμό, από την παλαιοπιστή Θεοδοσία Μορόζοβα (πίνακας του Βασίλη Σούρικοβ), η οποία καθώς συρόταν προς το μαρτύριό της από τους Νικωνιανούς, προέβαλε το κατά τους Παλαιοπιστούς σημείο του σταυρού ως σημάδι αντίστασης.

Συγκρατούμε συνεπώς ότι οι λατρευτικές συνήθειες είναι μεταβλητές, ενώ αυτές που επικρατούν κατά τόπους και χρόνους προκύπτουν από το συνδυασμό επιρροής πολιτισμικών, κοινωνικών, πολιτικών, πληθυσμιακών και οικονομικών παραγόντων, πάνω στις ερμηνείες, διδαχές και οδηγίες τις οποίες έδωσαν αρχικά οι Πατέρες της Εκκλησίας και κατοπινά οι επιδραστικοί θεολόγοι και οι εκκλησιαστικοί άρχοντες (οι Πάπες για τους Καθολικούς, οι Σύνοδοι για τους Ορθόδοξους).

Ο δε συμβολισμός (ως συνειρμική σύνδεση μιας αφηρημένης έννοιας, μιας ιδέας ή ενός δόγματος με ένα αντικείμενο, μια κίνηση, μια εικόνα κλπ., με ό,τι δηλαδή μπορεί να αποτελέσει ένα σύμβολο), είναι εξ ορισμού υποκειμενικός. Η συνειρμική σύνδεση προκύπτει -όπως είπαμε- με σύνθετο και πολύπλοκο τρόπο. Από τη στιγμή όμως που εμπεδώνεται ως συνήθεια, φτάνει να γίνει ως και δεύτερη φύση του εαυτού μας, στοιχείο ταυτοτικό και πολύτιμο.

Γι' αυτό και φτάνουμε να καταβάλλουμε ακόμα και το ύστατο τίμημα (τη ζωή μας) για τα σύμβολα. Γι' αυτό οι Χριστιανοί ανώνυμοι μάρτυρες της τουρκοκρατίας έδωσαν αγώνα για το δικαίωμα να κάνουν το σταυρό τους. Οι σημερινοί Έλληνες είναι απόγονοι αυτών των μαρτύρων.

Οι καθολικοί κάνουν το σταυρό τους με ΟΛΗ ΤΗΝ ΠΑΛΑΜΗ

Η Καθολική Εκκλησία φαίνεται να άλλαξε σταδιακά τη φορά της κίνησης από αριστερά προς δεξιά, ενώ και τα πέντε δάκτυλα του χεριού χρησιμοποιούνται τεντωμένα ή σε ελαφρά κάμψη, βάζοντας στο 4ο δάκτυλο την Παναγία, και στο 5ο τον Πάπα. Όμως, ούτε ή Θεοτόκος μπορεί να λατρευτεί ως Θεός, αλλά ούτε και ό Πάπας μπορεί να εξομοιωθεί με τον Θεό!

Τη χειρονομία αυτή διατήρησαν οι Προτεσταντικές και Αγγλικανικές Εκκλησίες όταν αποσχίστηκαν από τον Καθολικισμό. Πότε συνέβη αυτή η διαφοροποίηση από την αρχική κυριαρχούσα χειρονομία δεν είναι σαφές.

Στο σχετικό λήμμα της Wikipedia αναφέρεται ότι: 

Pope Innocent III (1198–1216) explained: "The sign of the cross is made with three fingers, because the signing is done together with the invocation of the Trinity. [...] This is how it is done: from above to below, and from the right to the left, because Christ descended from the heavens to the earth".

Δηλαδή μέχρι και τον 13ο αιώνα, η επίσημη παπική θεολογική ερμηνεία και η σχετική πράξη ταυτίζονταν απόλυτα με την Ορθόδοξη παράδοση. Προφανώς, δεν υπήρξε  απότομη αλλαγή με νέα ερμηνεία ή παπική βούλα κάποιου υστερότερου Πάπα (αλλιώς αυτό θα αναφερόταν ξεκάθαρα ως κομβικό σημείο στροφής στην λατρευτική πρακτική). Θα υποθέσουμε συνεπώς ότι η αλλαγή έγινε σταδιακά, κάπου στις φραγκικές χώρες, και μόνο αργότερα (πάντως πριν τη Μεταρρύθμιση), η επίσημη Καθολική Εκκλησία αποδέχθηκε την νέα συνήθεια ή -έστω- δεν αντιτάχθηκε σε αυτή.

O  (+) Ιωάννης Σπιτέρης Αρχιεπίσκοπος πρώην Κερκύρας,έγραψε τα εξής σχετικά.

Όταν ήμουν εν ενεργεία επίσκοπος, συχνά, είχα συναντήσεις με μαθητές και, στη  συζήτησή μας, σχεδόν, πάντα με ρωτούσαν: «Γιατί οι Καθολικοί κάνουν τον σταυρό τους με τα τέσσερα δάκτυλα».

Τους απαντούσα πως μόνο έναν καθολικό γνώριζα που έκανε το σταυρό του με τα τέσσερα δάκτυλα, καθώς του έλειπε ένα δάκτυλο που το είχε χάσει, όταν είχε πάει να ψαρέψει με δυναμίτη. Όλοι οι άλλοι κάνουμε το σημείο του Σταυρού με όλη την παλάμη.

Αλλά αυτοί επέμεναν: «Πώς; αφού μεταχειρίζεστε τα τέσσερα δάκτυλα, τρία για την Αγία Τριάδα, και το τέταρτο για τον Πάπα.

Υπάρχουν και άλλοι φωστήρες που, γενναιόδωρα,  προσθέτουν και τα πέντε δάκτυλα. Σε μία ιστοσελίδα της Κύπρου:  Οι 4 κυριότερες διαφορές ανάμεσα σε καθολικούς και ορθόδοξους χριστιανούς!, διαβάζουμε: «Μπορεί  να σου έμαθαν από μωρό να κάνεις το σταυρό σου με τρία δάχτυλα, αλλά οι καθολικοί κάνουν τον σταυρό του με τα πέντε. Αυτό συμβαίνει, επειδή το τέταρτο δάκτυλο συμβολίζει την Παναγία και το πέμπτο τον Πάπα».

 

Γενναιοδωρία τους, που μας αύξησαν τα δάκτυλα!!!

Αγαπητοί μου φίλοι, επιτρέψτε σε ένα καθολικό να σας εξηγήσει πώς οι Λατίνοι Καθολικοί κάνουμε το σταυρό μας.Λίγη ιστορία

Το σημείο του Σταυρού στη Δύση προέρχεται από ένα μακρινό παρελθόν.

Ο Τερτυλλιανός (160-220), για παράδειγμα, μαρτυρεί ότι οι χριστιανοί συνήθιζαν να σημαδεύουν το μέτωπό τους με ένα σταυρό ενάντια  στους πειρασμούς του διαβόλου. Αλλά πιστοποιεί επίσης, ότι το σημείο του Σταυρού, ήταν ευρέως διαδεδομένο και εκτός του λειτουργικού περιβάλλοντος. Έγραψε: «Αν περπατάμε, αν βγαίνουμε ή μπαίνουμε, αν ντυνόμαστε, αν πλένουμε ή πάμε στο τραπέζι, στο κρεβάτι, αν καθόμαστε, σε αυτές και σε όλες τις ενέργειές μας σημαδεύουμε το μέτωπό μας με το σημείο του σταυρού» (Τερτυλλιανός, De corona, III, (PL 2, 80A).

 

Σημασία του σημείου του Σταυρού

Το σημείου του Σταυρού δεν αποτελεί μια μαγική πράξη που κάνουμε στο στήθος μας σαν να παίζαμε κιθάρα. Είναι μια προσευχή και μια ομολογία πίστεως.

Κάνοντας το Σταυρό μας ομολογούμε τα δύο κυριότερα μυστήρια της πίστης μας: Την Αγία Τριάδα με τα λόγια που αναγγέλλουμε: «Στο όνομα του Πατέρα, του Υιού και του Αγίου Πνεύματος. Αμήν». Σημειώνοντας δε με την παλάμη (όχι με τα δάκτυλα) το μέτωπο και το στήθος με το Σταυρό, ομολογούμε το μυστήριο της σωτηρίας μας, που επιτεύχθηκε από το Χριστό με το σταυρικό του θάνατο

Η «Κατήχηση της Καθολικής Εκκλησίας» διδάσκει: «Ο χριστιανός αρχίζει την ημέρα του, τις προσευχές του και τις πράξεις του με το σημείο του Σταυρού, “στο όνομα του Πατρός, και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος. Αμήν”. Ο βαπτισμένος προσφέρει την ημέρα στη Δόξα του Θεού και επικαλείται τη χάρη του Σωτήρα που του επιτρέπει να ενεργεί εν Αγίω Πνεύματι, ως παιδί του Θεού. Το σημείο του Σταυρού μας δυναμώνει στους πειρασμούς και στις δυσκολίες (αρ. 2157)».

Με το συνδυασμό των λέξεων και της τις κίνησης του χεριού μας,  δηλώνουμε  την πίστη μας και σηματοδοτούμε τους εαυτούς μας ως Χριστιανούς.

Κάνουμε το σημείο του Σταυρού στην αρχή και στο τέλος κάθε προσευχής. Αρχίζουμε και τελειώνουμε τη Θεία Λειτουργία με το σημείο του Σταυρού. Ξυπνάμε και κοιμόμαστε, κάνοντας το σημείο του σταυρού.

 

Πως κάνουν το Σταυρό τους οι Παπικοί

Λέγοντας «Εις το Όνομα του Πατρός» σημειώνουμε το ΜΕΤΩΠΟ, «και του Υιού» το ΣΤΗΘΟΣ, «και του Αγίου» τον ΑΡΙΣΤΕΡΟ ΩΜΟ, «Πνεύματος» ΤΟ ΔΕΞΙ ΩΜΟ, «Αμήν», ενώνουμε να χέρια μας.

Γιατί όμως από αριστερά προς τα δεξιά, αντίθετα από αυτό που συνηθίζουν οι  Ορθόδοξοι; Δεν πιστεύω να υπάρχει μια συνειδητή εκλογή για αυτήν τη συνήθεια. Σύμφωνα με τον Άγιο Φραγκίσκο ντε Σάλες (1567 – 1622)  το σημείο του Σταυρού υπενθυμίζει το μυστήριο της Αγίας Τριάδας, τα πάθη του Ιησού και την «άφεση των αμαρτιών με την οποία μεταφερόμαστε από τα αριστερά της κατάρας στα δεξιά της ευλογίας». Η εξήγηση  αυτή προέρχεται από την περιγραφή της τελευταίας  κρίσης που τοποθετεί τους δικαίους στα δεξιά του Κριτή και τους αμετανόητους  στα αριστερά του (βλ. Ματθαίος 25, 31 -46).

Υπάρχουν και άλλοι τρόποι με τους οποίους κάνουμε το σημείο του Σταυρού: με τρεις σταυρούς στην καρδιά, στο μέτωπο και στα χείλη. Είναι πολύ παλαιός και αυτός ο τρόπος. Σχετικά έχουμε μια μαρτυρία από τον Επίσκοπο Guglielmo da Brescia (4ος αιώνα). Πρόκειται για μια λειτουργική πράξη που χρησιμοποιείται ακόμη στις Λειτουργίες του Ρωμαϊκού και του Αμβροσιανού Τυπικού, πριν από την ανάγνωση του Ευαγγελίου από τον ιερέα και τους πιστούς.

Τελειώνοντας, ελπίζω, πως οι φίλοι μας που δεν ήταν καλά πληροφορημένοι,  να έχουν μάθει πώς οι Καθολικοί κάνουν το Σταυρό τους, και οι εμείς οι καθολικοί, επειδή κάνουμε το σημείο του Σταυρού τόσο συχνά, ίσως να μπούμε στον πειρασμό να βιαστούμε και να λέμε τις λέξεις χωρίς να τους δίνουμε σημασία ή να αγνοήσουμε τον βαθύ συμβολισμό της χάραξης του σημείο του Σταυρού – το όργανο του θανάτου του Χριστού και τη σωτηρία μας – στα σώματά μας. Μία πίστη δεν είναι απλώς μια δήλωση πίστης, είναι μια υπόσχεση να δίνουμε μαρτυρία γι’ αυτήν την πίστη, έστω και αν σημαίνει ότι θα χρειαστεί να ακολουθήσουμε  τον Κύριο και τον Σωτήρα μας φέρνοντας το δικό μας σταυρό.