Συνοπτική παρουσίαση της Ορθόδοξης δογματικής του Μεγάλου Κανόνα (Μ.Κ).

 

Πρωτοπρεσβυτέρου Δημητρίου Αθανασίου (χημικού)

Εισαγωγικά

Ο Μέγας Κανών (Μ.Κ), που συνέθεσε ο άγιος Ανδρέας ο Ιεροσολυμίτης, αρχιεπίσκοπος Κρήτης είναι ένας από τους πιο υπέροχους και περισσότερο γνωστούς ύμνους στο εκκλησιαστικό πλήρωμα. Ψάλλεται τμηματικά τις τέσσερις πρώτες ημέρες της Καθαρής Εβδομάδας και ολόκληρος την Πέμπτη της ε´ εβδομάδας της Μεγάλης Τεσσαρακοστής.

Αποτελείται από εννιά Ωδές, από τις οποίες η β´ και η γ´ έχουν από δύο Ειρμούς και η Ϛ´ διαιρείται σε δύο τμήματα. Το δεύτερο τμήμα της δεν έχει δικό του Ειρμό.. Σύμφωνα με το Τριώδιο που βρίσκεται στη λειτουργική χρήση της Εκκλησίας, στο οποίο κι εμείς στηριχτήκαμε (έκδοση Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήναι 1960), ο αριθμός των τροπαρίων έχει ως εξής· α´ 25, β´ 41, γ´ 28, δ´ 29, ε´ 23, Ϛ´ 33, ζ´ 22, η´ 22, και θ´ 27.

 Συνολικά δηλαδή ο Μέγας Κανών αποτελείται από 11 Ειρμούς και 250 τροπάρια. Κατά μια εκδοχή ο άγιος Ανδρέας έγραψε τόσα τροπάρια, όσοι είναι και οι στίχοι των εννιά βιβλικών ωδών.

Σήμερα, στη λειτουργική πράξη που επικράτησε, ο Μέγας Κανών, όπως είναι γνωστό, ψάλλεται στον Όρθρο της Πέμπτης της ε´ εβδομάδας των Νηστειών, γι᾿ αυτό και η ημέρα επικράτησε να λέγεται «Πέμπτη του Μεγάλου Κανόνος». Στα μοναστήρια συνεχίζεται η παλαιά τάξη να ψάλλεται στον Όρθρο, ενώ στους ενοριακούς ναούς των πόλεων το απόγευμα της Τετάρτης μαζί με το Μικρό Απόδειπνο.

Θέμα  του Μεγάλου Κανόνος είναι η παρουσίαση της τραγικής καταστάσεως του ανθρώπου της πτώσεως και της αμαρτίας και η θερμή παρακίνησή του να μετανοήσει και να επιστρέψει κοντά στον ζώντα και αληθινό Θεό.

Το Συναξάριο της Πέμπτης της ε´ εβδομάδας των Νηστειών (της ημέρας δηλαδή που ψάλλεται ο Μέγας Κανών) ως εξής αναφέρεται στο θέμα, το περιεχόμενο και τους σκοπούς του ποιήματος·

«πάσαν γαρ Παλαιάς και Νέας Διαθήκης ιστορίαν ερανισάμενος και αθροίσας, το παρόν ηρμόσατο μέλος, από Αδάμ δηλαδή μέχρι και αυτής της Χριστού Αναλήψεως και του των Αποστόλων κηρύγματος. Προτρέπεται γούν διά τούτου πάσαν ψυχήν, όσα μεν αγαθά της ιστορίας ζηλούν και μιμείσθαι προς δύναμιν, όσα δε των φαύλων αποφεύγειν, και αεί προς Θεόν ανατρέχειν διά μετανοίας, διά δακρύων και εξομολογήσεως, και της άλλης δηλονότι ευαρεστήσεως».

 

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Η Τριαδολογία του Μ.Κ

Τα πρώτα τροπάρια του Μ.Κ  τριαδολογικού περιεχομένου είναι ικετευτικά. Τα επόμενα είναι δοξολογίες προς την Αγία Τριάδα. Τα δύο τελευταία διακρίνονται σε ένα ικετευτικό και ένα δοξολογικό. Στο πρώτο τριαδικό δοξαστικό, ο άγιος Ανδρέας κάνει λόγο για προσκύνηση της Αγίας Τριάδος ως μονάδος:

Ὑπερούσιε Τριάς, ἡ ἐν Μονάδι προσκυνουμένη, ἆρον τὸν κλοιὸν ἀπ' ἐμοῦ τὸν βαρὺν τὸν τῆς ἁμαρτίας καὶ ὡς εὔσπλαγχνός μοι δὸς δάκρυα κατανύξεως.

 

Ενώ στο επόμενο Την ονομάζει  άναρχη, άκτιστη και αμέριστη μονάδα, θέλοντας να τονίσει ότι η Μονάδα δεν μερίζεται σε τρείς διαφορετικές θεότητες.

 Στην επόμενη ωδή, υπάρχουν δύο τριαδικά τροπάρια. Στο πρώτο επαναλαμβάνει ότι ο Θεός είναι και Μονάδα και Τριάδα, χωρίς περαιτέρω επεξηγήσεις:

Ὦ Τριὰς Μονάς, ὁ Θεός, σῶσον ἡμᾶς ἐκ πλάνης καὶ πειρασμῶν καὶ περιστάσεων

 

Τα τρία πρόσωπα, παρότι έχουν την ίδια κοινή θεία φύση, είναι τρείς ξεχωριστές υποστάσεις. Γι' αυτό και αποδίδει προσκύνηση στις τρείς υποστάσεις, οι οποίες έχουν την ίδια κοινή θεία φύση:

Μονὰς ἁπλῆ, ἄκτιστε, ἄναρχε φύσις, ἐν Τριάδι ὑμνουμένη ὑποστάσεων, ἡμᾶς σῶσον πίστει προσκυνοῦντας τὸ κράτος σου.

 

Οι τρείς αυτές υποστάσεις δεν συγχέονται μεταξύ τους. Ο Θεός είναι ένας, αλλά Τριαδικός. Ο Πατήρ είναι «αναίτιος» και «αγέννητος», ο Υιός γεννάται «αχρόνως» και «ακτίστως» από τον Πατέρα, το Άγιον Πνεύμα είναι «εκπορευτόν» και εκπορεύεται μόνο απο τον Πατέρα. Ο Πατήρ είναι η μόνη αιτία μέσα στην Τριάδα. Είναι Αυτός που γεννά τον Υιό και εκπορεύει το Άγιο Πνεύμα:

Ἀνάρχῳ καὶ γεννήσει τε καὶ προόδῳ, Πατέρα προσκυνῶ τὸν γεννήσαντα, Υἱὸν δοξάζω τὸν γεννηθέντα, ὑμνῶ τὸ συνεκλάμπον Πατρί τε καὶ Υἱῷ Πνεῦμα Ἅγιον

 

Ο θεολογών ποιητής εμβαθύνει ακόμη περισσότερο συνεχίζοντας την διάκριση μεταξύ ουσίας και υποστάσεων, θέλοντας να τονίσει ότι ένας είναι ο Θεός αλλά είναι «Μονάς εν Τριάδι» και «Τριάς εν Μονάδι»:

Τριὰς ἁπλῆ, ἀδιαίρετε, ὁμοούσιε καὶ φύσις μία, φῶτα καὶ φῶς, καὶ ἅγια τρία, καὶ ἓν ἅγιον ὑμνεῖται Θεὸς ἡ Τριάς. Ἀλλ' ἀνύμνησον, δόξασον ζωὴν καὶ ζωάς, ψυχή, τὸν πάντων Θεόν.

 

Στο τελευταίο δοξαστικό τροπάριο επαναλαμβάνει ότι πρέπει να αποδίδεται η ίδια τιμή και στα τρία πρόσωπα, αφού έχουν την ίδια φύση και την ίδια ουσία. Υμνεί κάθε πρόσωπο ξεχωριστά τονίζοντας ότι και τα τρία έχουν βασιλεία αιώνια, θεία και ατελείωτη:

Τριὰς ὁμοούσιε, Μονὰς ἡ τρισυπόστατος, σὲ ἀνυμνοῦμεν, Πατέρα δοξάζοντες, Υἱὸν μεγαλύνοντες καὶ Πνεῦμα προσκυνοῦντες, τὸν ἕνα φύσει ἀληθῶς, Θεὸν ζωήν τε καὶ ζωάς, βασιλείαν ἀτελεύτητον.

 

Η Χριστολογία του Μ.Κ.

Ο άγιος Ανδρέας συγκεφαλαιώνει με σαφή και ποιητικό τρόπο τα τρία βασικά σημεία της Χριστολογίας της ορθόδοξης δογματικής στα τροπάρια του Μ.Κ.:

Τὸν ὑπὲρ φύσιν τόκον σου προσκυνοῦμεν τὴν κατὰ φύσιν δόξαν τοῦ βρέφους σου μὴ διαιροῦντες, Θεογεννῆτορ· ὁ εἷς γὰρ τῷ προσώπῳ διττὸς ὁμολογεῖται ταῖς φύσεσιν

α. Η εξ Αγίου Πνεύματος και Μαρίας της Παρθένου σάρκωση του Υιού του Θεού.

β. Οι δύο φύσεις του Ιησού Χριστού, ως τελείου Θεού και τελείου ανθρώπου, δεν διαιρούνται.

 γ. Ο Χριστός έχοντας δύο φύσεις, έχει δύο θελήσεις και δύο ενέργειες: τη θεία και την ανθρώπινη. Η ένωση των δύο αυτών φύσεων γίνεται ασυγχύτως, ατρέπτως και αδιαιρέτως, αλλά το πρόσωπό Του είναι ένα.

Χαρακτηριστικό είναι ότι ο ποιητής ακολουθεί πιστά το ευαγγέλιο και επιτυγχάνει να δώσει μία συνοπτική παρουσίαση της ζωής του Χριστού:

Χριστὸς Μάγους ἔσωσε, Ποιμένας συνεκάλεσε, Νηπίων δήμους ἀπέδειξε Μάρτυρας, Πρεσβύτην ἐδόξασε καὶ γηραλέαν Χήραν.

 

Ενώ παρακάτω καταδεικνύει και την ανθρώπινη φύση του Χριστού:

Νηστεύσας ὁ Κύριος ἡμέρας τεσσαράκοντα ἐν τῇ ἐρήμῳ ὕστερον ἐπείνασε δεικνὺς τὸ ἀνθρώπινον.

 

. Τέλος, γίνεται εκτενής αναφορά στα θαύματα του Ιησού. Την θεραπεία της αιμορροούσης γυναίκας, των δέκα λεπρών, του εκ γενετής τυφλού, των παραλυτικών, των χολών και των κωφαλάλων, της συγκύπτουσας γυναίκας, της κόρης της Χαναναίαςκαι την ανάσταση της κόρης του Ιαείρου.

 

Η Θεοτοκολογία του Μ.Κ.

Όπως όλοι οι κανόνες, έτσι και ο Μ.Κ. αφιερώνει ορισμένα τροπάρια κάθε ωδής, τα λεγόμενα Θεοτοκία, αποκλειστικά στην Υπεραγία Θεοτόκο. Το πρόσωπο της Παναγίας συζητήθηκε ιδιαίτερα τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες. Με την Γ' Οικουμενική Σύνοδο όμως αντιμετωπίζονται όλες οι κακοδοξίες και αποκαθίσταται στην ορθοδοξη παράδοση ως Μητέρα Θεού και Θεοτόκος. Ο άγιος Ανδρέας, εναρμονιζόμενος πλήρως με την ορθόδοξη δογματική διδασκαλία, αποδίδει την πρέπουσα τιμή στο πρόσωπο της Θεοτόκου:

διό σε πᾶσαι αἱ γενεαὶ ὡς Θεόνυμφον μητέρα ὀρθοδόξως μεγαλύνομεν.

 

Οι Ρωμαιοκαθολικοί προσπάθησαν να εκμεταλευτούν το γεγονός ότι ο άγιος Ανδρέας έχει συγγράψει πάρα πολλούς εγκωμιαστικούς λόγους προς τιμήν της Παναγίας και να βρουν ερείσματα στις διδασκαλίες τους για την άσπιλη σύλληψη της Θεοτόκου και την ανάληψή της στους ουρανούς.

 Όμως η Θεοτοκολογία του Αγίου  υμνογράφου εναρμονίζεται πλήρως με την ορθόδοξη διδασκαλία και μάλιστα δίνει μία διαφορετική από τους Ρωμαιοκαθολικούς ερμηνεία στο γεγονός του κενού τάφου της Παναγίας, δεχόμενος την μετάσταση του σώματός της στους ουρανούς, σε χρόνο άγνωστο και μεταγενέστερο της ταφής της.

Ενα άλλο σημείο που τονίζεται ιδιαίτερα είναι ότι η Παναγία υπήρξε Παρθένος προ της συλλήψεως, κατά την σύλληψη, αλλά παρέμεινε Παρθένος και μετά την Χριστού γέννηση.

 

ξένον θαῦμα μείνασα Παρθένος θηλάζουσα...  Και: Ἀσπόρου συλλήψεως ὁ τόκος ἀνερμήνευτος……

 

Βιβλιογραφία.

1.      Αυανασίου Γλάρου. Θεία Παιδαγωγία, εκδ. Ακρίτας, Αθήνα 2000,

2.      Δημητρίου Παπαβαρνάβα. Ιστορική, λειτουργική, αισθητική, θεολογική,και ηθική διερεύνηση του Μεγάλου Κανόνα.Θεσ/νικη 2015

3.      Μητρ. Νέας Σμύρνης Συμεών, Αδαμιαίος θρήνος. Ο Μέγας Κανών Ανδρέου του Κρήτης. Εισαγωγή – κείμενο – μετάφραση – σχόλια, 4η εκδ. (Αθήνα: Αποστολική Διακονία, 2009), 32-40].