ΤΑ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΤΑ ΜΕΤΑ ΤΟΥ "ΑΦΟΡΙΣΜΟΥ" ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821

Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης κήρυξε την ελληνική επανάσταση στο Ιάσιο της Μολδοβλαχίας στις 24 Φεβρουαρίου 1821. Το γεγονός αναγγέλθηκε στην Κωνσταντινούπολη λίγο αργότερα (αρχές Μαρτίου).Ο σουλτάνος Μαχμούτ Β΄ χρονοτρίβησε αρκετά σε διαβουλεύσεις, προτάσεις και αντιπροτάσεις, αλλά τελικά απαίτησε από το Πατριαρχείο την έκδοση αφορισμού κατά των πρωταιτίων της επανάστασης και των συνεργατών τους.Το Οικουμενικό Πατριαρχείο αναγκάσθηκε, με τη συμπλήρωση ενός μήνα από Την κήρυξη της επανάστασης, να εκδώσει και να αποστείλει τον «αφορισμό», με τον οποίο «επέβαλε» πνευματικά επιτίμια στους επαναστάτες. Υπό αυτές τις συνθήκες προέκυψε ένα από τα πιο πολυσυζητημένα κείμενα της νεότερης ελληνικής ιστορίας.

Σημείο αντιλεγόμενο

Στη διάρκεια των περίπου διακοσίων χρόνων που μεσολάβησαν από τότε που υπογράφτηκε ο Πατριαρχικός Αφορισμός έχουν γίνει πολλές έρευνες, έχουν διατυπωθεί διάφορες κρίσεις και απόψεις ειδικών ή λιγότερο ειδικών.  Ο Γ. Κορδάτος, ο μαρξιστής ιστορικός, υποστηρίζει: “…εξόν από τις κατάρες τους, υμνολογούν το σουλτάνο… Μπορούσαν να βγάλουν τον αφορισμό και να τα πούνε μασημένα. Όμως αυτοί βρήκαν την ευκαιρία να φανερώσουν τα αντιδραστικά και αντεθνικά τους φρονήματα…” και  θεωρεί, μαζί με τον Γ. Σκαρίμπα, ότι ο «αφορισμός» ήταν προϊόν συνειδητής τουρκόφιλης και αντεπαναστατικής ανθελληνικής θέσης του Πατριάρχη.

Η εγκυρότατη «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους» γραφει: «…ο απολογισμός των διωγμών ως το τέλος Μαρτίου ήταν τρομερός. Οπωσδήποτε η συμμόρφωση του Πατριάρχη Γρηγορίου Ε΄ και της ιεράς Συνόδου προς τις απαιτήσεις του σουλτάνου είχε ως αποτέλεσμα να περιορισθεί σημαντικά το κακό…»,  θεωρεί, επομένως μαζί με τους Δ. Κόκκινο, Α. Βακαλόπουλο, G. Finley, πως ο «αφορισμός» ήταν πραγματικός, αλλά δεν έγινε «οικεία βουλήσει». Στην άποψη αυτή προσχωρεί και ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και Καθηγητής της Θεολογικής Σχολής στο Πανεπιστήμιο Χρυσόστομος Παπαδόπουλος με την προσθήκη της παρατήρησης  ότι ο «αφορισμός» ανακλήθηκε αμέσως μετά την επιβολή του.

 Ο Ι. Χατζηφώτης εξάλλου θεωρεί πως ο «αφορισμός» ήταν εικονικός, για το «θεαθήναι.τοις ανθρώποις» 

Τα κείμενα του Αφορισμού, σύμφωνα με τον καθηγητή  Σάββα Σαββίδη, ήταν πράγματι τρία, αλλά όχι με παραλήπτες αυτούς που αναφέρουν ο Γ. Κορδάτος και οι λοιποί.

 Ουσιαστικά επρόκειτο για δύο πατριαρχικοσυνοδικά κείμενα, των οποίων η ομοιότητα έφτανε μέχρι την αυτολεξία, και ένα πατριαρχικό γράμμα, με το οποίο ο Γρηγόριος Ε΄ διαβίβαζε στον παραλήπτη του το 2ο πατριαρχικοσυνοδικό έγγραφο. Καταλήγουμε λοιπόν πάλι σε έναν «αφορισμό» με δύο διαφορετικούς αποδέκτες.

Γιατί όμως να συνταχθούν δύο ουσιαστικά ταυτόσημα κείμενα;

Τι μεσολάβησε μεταξύ 23ης  (1ο κείμενο) και 27ης  Μαρτίου (2ο κείμενο); Το πιθανότερο είναι να εκπονήθηκε-κοινοποιήθηκε πρώτα (23 Μαρτίου) η «καθολική ή απανταχούσα» επιστολή. Ούσα, όμως, απαλλαγμένη από τις βαριές-φρικιαστικές εκφράσεις ενός κανονικού αφορισμού και αναφερόμενη στους επαναστάτες σε μελλοντική ευκτική “αφορισμένοι υπάρχειεν”, μόνο «αφοριστική» δεν μπορούσε να χαρακτηριστεί.

ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΤΟΥ ΑΦΟΡΙΣΜΟΥ ΜΑΖΙ ΜΕ ΤΑ ΟΝΟΜΑΤΑ ΟΣΩΝ ΤΟ ΠΡΟΣΥΠΕΓΡΑΨΑΝ

«Γρηγόριος ελέω Θεού αρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως, νέας Ρώμης και Oικουμενικός Πατριάρχης. Οι τω καθ’ ημάς αγιωτάτω, πατριαρχικώ, αποστολικώ και οικουμενικώ θρόνω υποκείμενοι ιερώτατοι μητροπολίται και υπέρτιμοι και θεοφιλέστατοι αρχιεπίσκοποι τε και επίσκοποι, εν αγίω Πνεύματι αγαπητοί αδελφοί και συλλειτουργοί, και εντιμότατοι κληρικοί της καθ’ ημάς του Χριστού μεγάλης εκκλησίας και εκάστης επαρχίας ευλαβέστατοι ιερείς και οσιότατοι ιερομόναχοι, οι ψάλλοντες εν ταις εκκλησίαις της Πόλεως, του Γαλατά και όλου του Καταστένου και απανταχού, και λοιποί απαξάπαντες ευλογημένοι Χριστιανοί, τέκνα εν Κυρίω ημών αγαπητά, χάρις είη υμίν και ειρήνη παρά Θεού, παρ’ ημών δε ευχή, ευλογία και συγχώρεσις.

Η πρώτη βάσις της ηθικής, ότι είναι η προς τους ευεργετούντας ευγνωμοσύνη είναι ηλίου λαμπρότερον και όστις ευεργετούμενος αχαριστεί είναι ο κάκιστος των ανθρώπων. Αυτήν την κακίαν βλέπομεν πολλαχού στηλιτευομένην και παρά των ιερών γραφών και παρ’ αυτού του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού ασυγχώρητον, καθώς έχομεν το παράδειγμα του Ιούδα. Όταν δε η αχαριστία ήναι συνωδευμένη και με πνεύμα κακοποιόν και αποστατικόν εναντίον την κοινής ημών ευεργέτιδος και τροφού, κραταιάς και αηττήτου βασιλείας, τότε εμφαίνει και τρόπον αντίθεον, επειδή ουκ έστι, φησί, βασιλεία και εξουσία ειμή υπό Θεού τεταγμένη’ όθεν και πας ο αντιττατόμενος αυτή τη θεόθεν εφ’ ημάς τεταγμένη κραταιά βασιλεία, τη του Θεού διαταγή ανθέστηκε.

Και τα δύο ταύτα ουσιώδη και βάσιμα ηθικά και θρησκευτικά χρέη κατεπάτησαν με απαραδειγμάτιστον θρασύτατα και αλαζονείαν ο, τε προδιορισθείς της Μολδαυίας ηγεμών ως μη ώφειλε, Μιχαήλ, και ο του γνωστού αγνώμονος και φυγάδος Υψηλάντου αγνώμων υιός Αλέξανδρος Υψηλάντης. Εις όλους τους ομογενείς μας είναι γνωστά τα άπειρα ελέη, όσα η αένναος της εφ’ ημάς τεταγμένης κραταιάς βασιλείας πηγή εξέχεεν εις τον κακόβουλον αυτόν Μιχαήλ’ από μικρού και ευτελούς τον ανύψωσεν εις βαθμούς και μεγαλεία’ από αδόξου και ασήμου τον προήγαγεν εις δόξας και τιμάς’ τον επλούτισε, τον περιέθαλψε, τέλος πάντων τον ετίμησε και με τον λαμπρότατον της ηγεμονίας αυτής θρόνον και τον κατέστησεν άρχοντα λαών!

Αυτός όμως, φύσει κακόβουλος ων, εφάνη τέρας έμψυχον αχαριστίας και συνεφώνησε μετά του Αλεξάνδρου Υψηλάντου, υιού του δραπέτου και φυγάδος εκείνου Υψηλάντου, όστις παραλαβών μερικούς ομοίους του βοηθούς ετόλμησε να έλθη αίφνης εις την Μολδαυίαν, και αμφότεροι απονενοημένοι επίσης, αλαζόνες και δοξομανείς, ή μάλλον ειπείν, ματαιόφρονες, εκήρυξαν του γένους ελευθερίαν και με την φωνήν αυτήν εφείλκυσαν πολλούς των εκεί κακοήθεις και ανοήτους, διασπείραντες και αποστόλους εις διάφορα μέρη δια να εξαπατήσωσι και να εφελκύσωσιν εις τον ίδιον της απωλείας κρημνόν και άλλους πολλούς των ομογενών μας. 

Δια να δυνηθώσι δε τρόπον τινά να ενθαρρύνωσι τους ακούοντας μετεχειρίσθησαν και το όνομα της Ρωσσικής Δυνάμεως, προβαλλόμενοι, ότι και αυτή είναι σύμφωνος με τους στοχασμούς και τα κινήματά των’ πρόβλημα διόλου ψευδές και ανύπαρκτον, και μόνον της ιδικής των κακοβουλίας και ματαιοφροσύνης γέννημά τε και αποκύημα’ επειδή, εν ω το τοιούτον είναι αδύνατον ηθικώς και πολλής προξένον μομφής εις την ρωσσικήν αυτοκρατορίαν, και ο ίδιος ενταύθα εξοχώτατος πρέσβυς αυτής έδωκεν έγγραφον πληροφορίαν, ότι ουδεμίαν ή είδησιν ή μετοχήν έχει το ρωσσικόν κράτος εις αυτήν την υπόθεσιν, καταμεμφόμενον μάλιστα και αποτροπιαζόμενον του πράγματος της βδελυρίαν’ και προσεπιπλέον η αυτού εξοχότης ειδοποίησεν εξ επαγγέλματος τα διατρέχοντα, υπομνήσας το βασίλειον κράτος, ότι ανάγκη πάσα να φροντίση ευθύς εξ αρχής τον αποσκορακισμόν και την διάλυσιν των τοιούτων κακών’ και τόσον εκ της ειδοποιήσεως ταύτης, όσον και από τα έγγραφα, τα οποία επιάσθησαν από μέρους των μουχαφίσιδων των βασιλικών σερχατίων, και από άλλους πιστούς ομογενείς επαρρησιάσθησαν, έγεινε γνωστή εις το πολυχρόνιον κράτος η ρίζα και η βάσις όλου αυτού του κακοήθους σχεδίου.

ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΟΣ ΕΛΙΓΜΟΣ ΤΟΥ ΦΑΝΑΡΙΟΥ

Με τοιαύτας ραδιουργίας εσχημάτισαν την ολεθρίαν σκηνήν οι δύο ούτοι και οι τούτων συμπράκτορες φιλελεύθεροι, μάλλον δε μισελεύθεροι, και επεχείρησαν εις έργον μιαρόν, θεοστυγές και ασύνετον, θέλοντες να διαταράξωσι την άνεσιν και ησυχίαν των ομογενών μας πιστών ραγιάδων της κραταιάς βασιλείας, την οποίαν απολαμβάνουσιν υπό την αμφιλαφή αυτής σκιάν με τόσα ελευθερίας προνόμια, όσα δεν απολαμβάνει άλλο έθνος υποτελές και υποκείμενον, ζώντες ανενόχλητοι με τας γυναίκας και τα τέκνα των, με τας περιουσίας και καταστάσεις, και με την ύπαρξιν της τιμής των, και κατ’ εξοχήν με τα προνόμια της θρησκείας, ήτις διεφυλάχθη και διατηρείται ασκανδάλιστος μέχρι της σήμερον επί ψυχική ημών σωτηρία.

Αντί λοιπόν φιλελευθέρων εφάνησαν μισελεύθεροι, και αντί φιλογενών και φιλοθρήσκων εφάνησαν μισογενείς, μισόθρησκοι και αντίθεοι, διοργανίζοντες, φευ, οι ασυνείδητοι με τα απονενοημένα κινήματά των την αγανάκτησιν της ευμενούς κραταιάς βασιλείας εναντίον των ομογενών μας υπηκόων της, και σπεύδοντες να επιφέρωσι κοινόν και γενικόν τον όλεθρον εναντίον παντός του γένους.

Και αγκαλά είναι γνωστόν, ότι, όσοι είναι κατηρτισμένοι τω όντι εις την ευσέβειαν, όσοι νουνεχείς και τίμιοι και των ιερών κανόνων και θείων νόμων ακριβείς φύλακες δεν θέλουν δώσει ευηκοιαν εις τας ψευδολογίας των αχρείων εκείνων και κακόβουλων’ επειδή όμως είν’ ενδεχόμενον να σηνηρπάσθησάν τινές και παρασυρθώσι και άλλοι, διά τούτο προκαταλαμβάνοντες εκ προνοίας εκκλησιαστικής υπαγορεύομεν πάσιν υμίν τα σωτήρια, και γράφοντες μετά των περί ημας ιερωτάτων συναδελφών, του μακαριωτάτου πατριάρχου των Ιεροσολύμων, των εκλαμπροτάτων και περιφανεστάτων προυχόντων του γένους, των τιμιωτάτων πραγματευτών, των αφ’ εκάστου ρουφετίου προκριτωτέρων και όλων των εν τη βασιλευούση ορθοδόξων μελών εκάστης τάξεως και εκάστου βαθμού, συμβουλεύομεν και παραινούμεν και εντελλόμεθα και παραγγέλλομεν πάσιν υμίν τοις κατά τόπον αρχιερεύσι, τοις ηγουμένοις των ιερών μοναστηρίων, τοις ιερεύσι των εκκλησιών, τοις πνευματικοίς πατράσι των ενοριών, τοις προεστώσι και ευκαταστάτοις των κωμοπόλεων και χωρίων, και πάσιν απλώς τοις κατά τόπον προκρίτοις να διακηρύξετε την απάτην των ειρημένων κακοποιών και κακοβούλων ανθρώπων, και να τους αποδείξετε και να τους στηλιτεύσετε πανταχού ως κοινούς λυμεώνας και ματαιόφρονας, και να προσέχετε όσον το δυνατόν εις τας απάτας αυτών και ραδιουργίας, γινώσκοντες, ότι η μόνη απόδειξις της αθωότητος των είναι να εμφανίσωσιν όσα γράμματα λάβωσι τυχόν εις χείρας περί της αυτής υποθέσεως, ή ειδήσεις μάθωσι, και να παρρησιάσωσιν οι μεν ενταύθα εν βασιλευούση προς ημάς, οι δ’ εν τοις έξω μέρεσιν εις τους κατά τόπον αρχιερείς και τους διοριζομένους παρ’ ημών εκκλησιαστικούς εξάρχους και τους βασιλικούς εξουσιαστάς και διοικητάς, δηλοποιούντες και παραδίδοντες και εκείνους τους απλουστέρους, όσοι ήθελαν φωραθή ότι ενεργούν ανοίκεια του ρεαγιαδιακού χαρακτήρος’ καθότι οι τοιούτοι διαταράττουσι την γενικήν ησυχίαν, και κατακρημνίζουσι τους αδυνάτους και αθώους ομογενείς μας εις της απωλείας το βάραθρον.

Και τόσον υμείς οι αρχιερείς, οι μοναστηριακοί, οι ιερωμένοι, και οι προεστώτες και ευκατάστατοι και πρόκριτοι εκάστου τόπου με την άγρυπνον προσοχήν σας, όσον και οι λοιποί εκάστης τάξεως και βαθμού άνθρωποι με τας εκ μέρους σας αδιαλείπτους συμβουλάς και νουθεσίας, και κατά τας πατρικάς και προνοητικάς εκκλησιαστικάς ημών οδηγίας και παραινέσεις να γενήτε εδραίοι και αμετακίνητοι επί του κέντρου του ρεαγιαλικίου, και εξ όλης ψυχής και καρδίας σας να διαφυλλάττετε την πίστιν και κάθε υποταγήν και ευπείθειαν εις αυτήν την θεόθεν εφ’ ημάς τεταγμένην κραταιάν και αήττητον βασιλείαν, και να αποδεικνύετε εντελώς με όλα τα πραγματικά της ειλικρινείας σημεία’ καθότι η μετ’ ευχαριστίας και ειλικρινείας υποταγή χαρακτηρίζει και την προς Θεόν αγάπην και πίστιν, και την προς τας θείας αυτού εντολάς και τας υπαγορεύσεις των θείων νόμων και ιερών κανόνων υπακοήν, και την ευγνωμοσύνην της καρδίας ημών διά τ’ άπειρα ελέη, οπού απολαμβάνομεν παρά της βασιλικής φιλανθρωπίας.

Επειδή δε προς τοις άλλοις εγένετο γνωστόν, ότι οι το σατανικόν της δημεγερσίας φρόνημα επινοήσαντες, και εταιρίαν τοιαύτην συστησάμενοι προς αλλήλους συνεδέθησαν και με τον δεσμόν του όρκου, γινωσκέτωσαν, ότι ο όρκος αυτός είναι όρκος απάτης, είναι αδιάκριτος, και όμοιος με τον όρκον του Ηρώδου, όστις, διά να μη φανή παραβάτης του όρκου του, απεκεφάλισεν Ιωάννην τον βαπτιστήν. Αν ήθελεν αθετήσει τον παράλογον όρκον του, τον οποίον επενόησεν η άλογος επιθυμία του, έζη βέβαια τότε ο θείος πρόδρομος’ ώστε ενός απλού όρκου επιμονή έφερε τον θάνατον του προδρόμου.

Η επιμονή άρα του όρκου εις διατήρησιν των υποσχεθέντων παρά της φατρίας αυτής, πραγματευομένης ουσιωδώς την απώλειαν ενός ολοκλήρου γένους, πόσον είναι ολεθρία και θεομίσητος είναι φανερόν’ εξ εναντίας, η αθέτησις του όρκου αυτού, απαλλάττουσα το γένος εκ των επερχομένων απαραμυθήτων δεινών, είναι θεοφιλής και σωτηριώδης. Διά τούτο τη χάριτι του παναγίου Πνέυματος έχει η εκκλησία αυτόν διαλελυμένον, και αποδέχεται και συγχωρεί εκ καρδίας τους μετανοούντας και επιστρέφοντας, και την προτέραν απάτην ομολογούντας, και το πιστόν ρεαγιαλίκι αυτών εναγκαλιζομένους ειλικρινώς.

Ταύτα αμέσως να κοινολογήσετε εις όλους του γνωστούς σας, και να κατασταθήτε όλοι προσεκτικώτεροι, ανατρέποντες και διαλύοντες ως αραχνιώδη υφάσματα, όσα η απάτη και η κακοβουλία των πρωταιτίων εκείνων καθ’ οιονδήτινα τρόπον συνέπλεξε. Επειδή, εάν, ο μη γένοιτο, δεν ήθελε καθαρισθή η θανατηφόρος αύτη λύμη, και φωραθώσί τινες τολμώντες εις επιχειρήματα εναντία των καθηκόντων του ρεαγιαλικίου, κοντά οπού οι τοιούτοι έχουσι να παιδευθώσι χωρίς ελέους και οικτιρμών (μη γένοιτο, Χριστέ βασιλεύ!) αμέσως θέλει εξαφθή η δικαία οργή του κράτους του καθ’ ημών, και ο θυμός τής εκδικήσεως γενικός των εχλιϊσλάμιδων, και θέλουν εκχυθή τόσων αθώων αίματα αδίκως και παραλόγως, καθώς αποκριματίστως ταύτα πάντα διεσάλπισεν η κραταιά και αήττητος βασιλεία διά του εκδοθέντος και επ’ ακροάσει κοινή ημών αναγνωσθέντος υψηλού βασιλικού προσκυνητού ορισμού.

Εκείνους δε τους ασεβείς πρωταιτίους και απονενοημένους φυγάδας και αποστάτας ολεθρίους να τους μισήτε και να τους αποστρέφεσθε και διανοία και λόγω, καθότι και η εκκλησία και το γένος τους έχει μεμισημένους, και επισωρεύει κατ’ αυτών τας παλαμναιοτάτας και φρικωδεστάτας αράς’ ως μέλη σεσηπότα, τους έχει αποκεκομμένους της καθαράς και υγιαινούσης χριστιανικής ολομελείας’ ως παραβάται δε των θείων νόμων και κανονικών διατάξεων, ως καταφρονηταί του ιερού χρήματος της προς τους ευεργέτας ευγνωμοσύνης και ευχαριστίας, ως εναντίοι ηθικών και πολιτικών όρων, ως την απώλειαν των αθώων και ανευθύνων ομογενών μας ασυνειδήτως τεκταινόμενοι, αφωρισμένοι υπάρχειεν και κατηραμένοι και ασυγχώρητοι, και μετά θάνατον άλυτοι, και τω αιωνίω υπόδικοι αναθέματι, και αυτοί, και όσοι τοις ίχνεσιν αυτών κατηκολούθησαν του λοιπού, αν μη θελήσωσιν εννοήσαι την αρπαγήν και απάτην, και επιστραφήναί τε και βαδίσαι την ευθείαν της σωτηρίας οδόν, αν δεν αναλάβωσιν, ό εστι, τον εντελή χαρακτήρα του ρεαγιαδικού αυτών επαγγέλματος.

Τα αυτά δε και κατά της αρχιερωσύνης σας και ιερωσύνης σας επανατείνομεν, εαν μη βαδίσετε, εις όσα εν Πνεύματι αγίω αποφαινόμεθα δια του παρόντος εκκλησιαστικώς, εάν δεν δείξετε εν έργω την επιμέλειάν σας και προθυμίαν εις την διάλυσιν των σκευωριών, εις την αναστολήν των καταχρήσεων και αταξιών, εις την επιστροφήν των πλανηθέντων, εις την άμεσον και έμμεσον καταδρομήν και εκδίκησιν των επιμενόντων εις τα αποστατικά φρονήματα, εάν δεν συμφωνήσετε τη εκκλησία του Θεού, και, εν ενί λόγω, εάν καθ’ οιονδήτινα τρόπον δολιευθήτε και κατενεχθήτε κατά της κοινής ημών ευεργέτιδος κραταιάς βασιλείας, έχομεν υμάς αργούς πάσης ιεροπραξίας, και τη δύναμει του παναγίου Πνεύματος εκπτώτους του βαθμού της αρχιεροσύνης και ιερωσύνης και το πυρί της γεέννης ενόχους, ως την κοινήν του γένους απώλειαν προτιμήσαντας.

Ούτω τοίνυν γινώσκοντες, ανανήψατε προς Θεού και ποιήσατε καθώς γράφομεν εκκλησιαστικώς και γενικώς παρακελευόμεθα, και μη άλλως εξ αποφάσεως, ότι περιμένομεν κατά τάχος την αισίαν των γραφομένων αποπεράτωσιν, ίνα και η του θεού χάρις και το άπειρον έλεος είη μετά πάντων υμών. αωκα’ εν μηνί Μαρτίω. Υπεγράφη συνοδικώς επάνωθεν του ιερού θυσιαστηρίου παρά της ημών μετριότητος και της μακαριότητός του και πάντων των συναδέλφων αγίων αρχιερέων.

Ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως αποφαίνεται.

Ο Ιεροσολύμων Πολύκαρπος συναποφαίνεται.

Ο Καισαρίας Ιωαννίκιος.

Ο Νικομηδείας Αθανάσιος.

Ο Δέρκων Γρηγόριος.

Ο Αδριανουπόλεως Δωρόθεος.

Ο Βιζύης Ιερεμίας.

Ο Σίφνου Καλλίνικος.

Ο Ηρακλείας Μελέτιος.

Ο Νικαίας Μακάριος.

Ο Θεσσαλονίκης Ιωσήφ.

Ο Βερροίας Ζαχαρίας.

Ο Διδυμοτοίχου Καλλίνικος. Ο Βάρνης Φιλόθεος. Ο Ρέοντος Διονύσιος.

Ο Κυζίκου Κωνστάντιος.

Ο Χαλκηδόνας Γρηγόριος.

Ο Τουρνόβου Ιωαννίκιος.

Ο Πισειδίας Αθανάσιος.

Ο Δρύστας Ανθιμος.

Ο Σωζοπόλεως Παίσιος.

Ο Φαναρίου και Φερσάλων Δαμασκηνός.

Ο Ναυπάκτου και Αρτης Ανθιμος.»

Μόλις λοιπόν το κείμενο αυτό περιήλθε σε γνώση των κρατούντων και έγινε αντιληπτό πως επρόκειτο για ένα απλό ευχολόγιο και τίποτε άλλο, απαιτήθηκε η άμεση σύνταξη-αποστολή δεύτερου-αυστηρότερου κειμένου.

Η πατριαρχική Σύνοδος αναγκάσθηκε να συνέλθει την προσεχή Κυριακή (27 Μαρτίου) και, παρουσία εκπροσώπων όλων των Ελλήνων Κωνσταντινουπολιτών, να συντάξει και να αναγνώσει ένα όντως φρικιαστικό και αποτρόπαιο κείμενο, το οποίο όμως -ευφυώς- απέστειλε μόνο προς το «μητροπολίτη Ουγγροβλαχίας και έξαρχο Πλαγηνών».

Τόσο η ευστροφία-διπλωματική ικανότητα όσο και η φιλοπατρία των συντακτών και της δεύτερης επιστολής ήταν κάτι παραπάνω από εμφανείς. Αψηφώντας την αφόρητη πίεση, τις απειλές και την άμεση επίβλεψη του συντακτικού τους έργου από μεριάς των εξαγριωμένων -από τον προηγούμενο εμπαιγμό- Τούρκων, όχι μόνο απέφυγαν να γράψουν έναν γενικό αφορισμό, που ενδεχομένως να επενεργούσε ανασταλτικά στους Έλληνες επαναστάτες, αλλά και κέρδισαν τέσσερις πολύτιμες για την επανάσταση (έκρηξη της στη Ρούμελη και το Μοριά) μέρες.

Για το άρθρο χρησιμοποιήθηκε η πιο κάτω Βιβλιογραφία: •ΣΤΗΒΕΝ ΡΑΝΣΙΜΑΝ " Η Μεγάλη Εκκλησία εν Αιχμαλωσία", τ. Α+Β,  • Α. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού • R. CLOGG, A Concise History of Greece • TH. GORDON, History of the  Greek Revolution • Μ. ΓΕΔΕΩΝ, Κανονικαί Διατάξεις, Επιστολαί, Θεσπίσματα των αγιωτάτων Πατριαρχών Κωνσταντινουπόλεως, •Π. ΓΕΩΡΓΑΝΤΖΗΣ, Ο ‘‘αφορισμός’’ του Αλέξανδρου Υψηλάντη • Π. ΓΕΩΡΓΑΝΤΖΗΣ, Οι αρχιερείς και το Εικοσιένα • ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους • Δ. ΚΟΚΚΙΝΟΣ, Η Ελληνική επανάστασις • Γ. ΚΟΡΔΑΤΟΣ, Ιστορία της νεώτερης Ελλάδας • ΧΡ. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ, Η Εκκλησία ΚΠόλεως και η μεγάλη επανάστασις • Κ. ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΣ,  Ιστορία του Ελληνικού Έθνους • Γ. ΣΚΑΡΙΜΠΑΣ, Το 21΄ και η αλήθεια • Β. ΣΤΕΦΑΝΙΔΗΣ, Εκκλησιαστική Ιστορία • Σ. ΤΡΙΚΟΥΠΗΣ, Ιστορία της Ελληνικής επαναστάσεως • Ι. ΦΙΛΗΜΩΝ, Δοκίμιον ιστορικόν περί της Ελληνικής επαναστάσεως • G. FINLEY, History of the Greek Revolution • Ι. ΧΑΤΖΗΦΩΤΗΣ, Βυζάντιο και Εκκλησία   • ΘΕΟΔ. ΖΗΣΗ :" Ο Πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε' στη συνείδηση του Γένους", Θεσ/κη 1986, όπου πληθώρα ιστορικών μαρτυριών.

*Ο Αντώνης Ιακώβου Ελευθεριάδης είναι καθηγητής Δρ. Φιλολογίας και Θεολόγος