H ΑΝΤΙΠΑΤΕΡΙΚΗ "ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ" ΤΟΥ ΕΚΛΕΚΤΟΥ ΤΟΥ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΣΜΟΥ ΣΩΦΡΟΝΙΟΥ ΤΟΥ ΕΣΣΕΞ. Διάλογος περί Ουσίας και Ενεργείας Ερώτημα κ. Εμμανουήλ Περσυνάκη Νέα Μουδανιά 20 Απριλίου 2017 Αξιότιμε Κύριε Διευθυντά. Στο υπ’ αριθμ. 2156 φύλλο της 10ης Μαρτίου τρέχοντος έτους του «Ορδοδόξου Τύπου» και ειδικότερα στο άρθρο του κ. Γεωργίου Καραλή διάβασα με έκπληξη ότι: «Αυτά που γράφει ο π. Σωφρόνιος σε κάποια σημεία δεν είναι ούτε ορθόδοξα, ούτε πατερικά. Έρχεται σε αντίθεση με τους Πατέρες της Εκκλησίας, όπως για παράδειγμα με τον Γρηγόριο Παλαμά και τις πανορθόδοξες συνόδους της εποχής του, γράφοντας ότι ο Θεός είναι actus purus, καταλύοντας με αυτό τον τρόπο τον διαχωρισμό ουσίας και ενεργειών στον Θεό που είναι μία σημαντική διαφορά μας με την Ρωμαιοκαθολική θεολογία» (σ. 5). Δεν είμαι ειδικός στην δογματική θεολογία, όπως φαίνεται να είναι ο Διδάκτωρ της Ιατρικής του Πανεπιστημίου της Γένοβας κ. Καραλής. Διαβάζοντας όμως ως καλόπιστος αναγνώστης το σχετικό σημείο, στο οποίο αναφέρεται προφανώς ο κ. Καραλής, είδα ότι ο π. Σωφρόνιος γράφει τα εξής: «Ως Ον εν Εαυτώ και Ουσία εν Εαυτή, το θείο Είναι υπερβαίνει οποιονδήποτε προσδιορισμό και αποκλείοντας κάθε θεογονική διαδικασία παρουσιάζεται στα κτιστά πνεύματα που το βλέπουν ως Καθαρό Δεδομένο. Ως Ον απολύτως πραγματοποιημένο, άρα ως πραγματικότητα απόλυτη η τέλεια έκφραση της Ουσίας το θείο Είναι αποκλείει την παρουσία μέσα Του δυνατοτήτων μη πραγματοποιημένων και, επομένως, μπορεί να ορισθεί ως Καθαρά Ενέργεια» (Αρχιμ. Σωφρονίου, Άσκηση και θεωρία, Έσσεξ Αγγλίας 2010, σ. 132). Τι άλλο έπρεπε να πει ο π. Σωφρόνιος, για να πεισθεί ο κ. Καραλής ότι ότι δεν καταλύει τον διαχωρισμό Ουσίας και Ενεργειών στον Θεό; Η μήπως σφάλλει ο π. Σωφρόνιος που δεν αναγνωρίζει την παρουσία δυνατοτήτων μη πραγματοποιημένων στο θείο Είναι; Παρακαλώ για την δημοσίευση του παρόντος, ώστε να γίνει γνωστή η θέση του πατρός Σωφρονίου και να οδηγηθούν οι αναγνώστες της εφημερίδας σας σε ορθά συμπεράσματα. Απάντησις κ. Γεωργίου Καραλή Αξιότιμε κύριε Περσυνάκη σας ευχαριστώ για την ερώτηση που υποβάλλετε, αλλά για να είμαι ειλικρινής απέναντί σας με εκπλήσσει. Καταλαβαίνω ότι δεν είστε ειδικός επί του θέματος, αλλά η ορθόδοξος πίστη μας δεν χρειάζεται ειδικούς, χρειάζεται ανθρώπους που πρωτίστως έχουν μελετήσει τους Πατέρες της Εκκλησίας και τους έχουν κατανοήσει με σωστό τρόπο, ώστε να μη απομακρύνονται από αυτούς. Τα κείμενα του π. Σωφρονίου σας πληροφορώ ότι είναι πιο δυσνόητα από τους Πατέρες. Δεν δικαιολογείται ένας άνθρωπος να έχει διαβάσει κείμενα και έργα του Σωφρονίου και να μη έχει διαβάσει Αγ. Μάξιμο Ομολογητή και Αγ. Γρηγόριο Παλαμά. Πρώτα μελετάμε τα έργα των πατέρων και μετά μπορούμε να διαβάσουμε τα κείμενα θεολόγων και φιλοσόφων της σημερινής εποχής. Αν δεν γίνει αυτό τότε απαραιτήτως θα πέσουμε σε αίρεση, γιατί δεν θα είμαστε σε θέση να καταλάβουμε τους Πατέρες και την Ορθοδοξία. Εγώ δεν είμαι θεολόγος, ξεκινώ από πρακτικές σπουδές. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν έχω μελετήσει με προσοχή και από την παιδική μου ηλικία τα κείμενα των Πατέρων. Οι πρακτικές σπουδές με δίδαξαν όμως ότι όταν δίνω ορισμό καρδιάς δεν εννοώ εγκέφαλο. Αν κάνω κάτι τέτοιο σημαίνει ότι χάνω κάθε επιστημονική αξιοπιστία. Ορισμένοι θεολογικοί κύκλοι στην Ελλάδα δυστυχώς μπερδεύουν πολλά πράγματα, γιατί δεν διαθέτουν επιστημονική ακρίβεια. Η επιστημονική ακρίβεια πιστοποιεί ότι ο ορισμός που δίνει ο Ακινάτης για το Actus Purus είναι ο ίδιος με του π. Σωφρονίου και σημαίνει σαφέστατα ταυτότητα ουσίας και ενέργειας επί Θεού. Για να το καταλάβετε, αν δεν γνωρίζετε λατινικά θα σας πω πρωτίστως ότι Αctus Purus στα ελληνικά μεταφράζεται Καθαρή Ενέργεια. Θα σας παραθέσω τα ίδια τα λόγια του Ακινάτου και παραπομπές, για να μπορέσετε να επαληθεύσετε. Βέβαια ο Ακινάτης είναι πιο επεξηγηματικός από τον Σωφρόνιο, ο οποίος απλώς αντιγράφει την θέση του. Στο δεύτερο μέρος θα δούμε τι λένε οι Πατέρες, για να καταλάβει ο κόσμος ποιές είναι οι διαφορές. Θωμάς Ακινάτης Γιατί λοιπόν ο Ακινάτης χρησιμοποιεί τον όρο Καθαρή Ενέργεια; Αρκεί κανείς να σκεφθεί ότι η Αριστοτελική φιλοσοφία μελετά την σχέση μεταξύ Ενέργειας και ουσίας . Ο Ακινάτης το εφαρμόζει αυτό στην Θεία ουσία λέγοντας ότι στον Θεό υπάρχει πληρότητα τελειότητος και γι’ αυτό δεν παραδεχόμαστε σε Αυτόν μίξη με καμμία παθητική δυνατότητα μη πραγματοποιημένη. Ο Θωμάς ο Ακινάτης μιλάει για Καθαρή Ενέργεια, όταν μελετάει το θέμα της θεϊκής απλότητος λέγοντας ότι στον Θεό δεν υπάρχει σύνθεση ύλης και μορφής και εξ αιτίας αυτού δεν μπορεί να αποδοθεί σε Αυτόν καμμία μορφή παθητικής δυνατότητος μη πραγματοποιημένης. «deus est actus purus non babens aliquid de potentalitate» (STIqIII Ι). Σε πολλά άλλα σημεία στη Summa Theologiae μιλώντας για το αμετάβλητο του Θεού μας λέει et quod huiusmodi primum ens oportet esse purum actum absque permixtione alicuius potentiae (STIqIX Ι). Όταν ομιλεί για τον τρόπο που ο Θεός μπορεί να γνωριστεί από τα κτίσματά Του αναφέρει ότι δεν υπάρχει καμμία παθητική δυνατότητα μη πραγματοποιημένη: qui est actus purus absquw omni permixtione potentiae. Όσο αφορά την γνώση του Θεού μας αναφέρει ότι αυτή δεν είναι ποιότητα αλλά ουσία και καθαρή Ενέργεια. Scientia non est qualitas in Deo vel habitus, sed substantia et actus purus (STIqXIV a1). Σ’ αυτό το σημείο ο Θωμάς ταυτίζει την ουσία του Θεού με την Ενέργειά Του κι επειδή ταυτίζονται όλη η ουσία του Θεού είναι Ενέργεια και ονομάζεται καθαρή Ενέργεια. Εφ’ όσον στον Θεό δεν υπάρχει καμμιά δυνατότητα μη πραγματοποιημένη (ο Θεός λοιπόν είναι Ενεργεία ον) όλη η ουσία του Θεού θα πρέπει να ταυτίζεται με την ενέργειά Του. Αν η ουσία στον Θεό δεν ταυτιζόταν με την ενέργειά Του τότε ο ίδιος ο Θεός θα γινόταν δυνάμει ον,δηλαδή θα υπήρχαν μέσα στον Θεό δυνατότητες μη πραγματοποιημένες, γιατί η ουσία είναι μετοχή της ύλης στο είδος. Ο Θεός είναι όλος Καθαρή Ενέργεια και για τα υπαρκτά όντα και για τα νοητά: est sicut actus purus tam in ordine existentium quam in ordine intelligibilium (.STIqXIV a2). Γίνεται φανερό ότι ο Θωμάς θέλει να πει ότι ο Θεός παρουσιάζεται για τα πλάσματά Του σαν ένα Καθαρό Δεδομένο, μία πληρότητα της τελειότητας και βέβαια καθετί που δημιουργείται θα πρέπει να βρίσκεται στο δυνάμει ον και δεν μπορεί να είναι Καθαρά Ενέργεια, που είναι μόνο χαρακτηριστικό του Θεού. (βλέπε STIqXLIV a1) Εδώ θα πρέπει να πούμε ότι λέγοντας ότι ο Θεός είναι καθαρή Ενέργεια σημαίνει ότι για τον Θωμά ο Θεός από τη φύση Του είναι απλός και τέλειος και έχει την πληρότητα της τελειότητας χωρίς να μπορεί να επαυξάνεται η να ελαττώνεται η να διαιρείται σε μέρη, η να έχει δυνατότητα να αλλάξει, αλλά πρέπει να είναι άπειρος, μεγαλειώδης και αναλλοίωτος. Όλα αυτά εκλαβάνονται όχι σαν έλλειψη, αλλά σαν τελειότητα. non proprer eius defectum, sed quia superexcedit. Ο Όρος λοιπόν Καθαρή Ενέργεια σημαίνει ότι στον Θεό δεν υπάρχουν δυνατότητες μη πραγματοποιημένες, (ο Θεός δεν είναι δυνάμει ον) και γι’ αυτό η ουσία Του ταυτίζεται με την καθαρή Ενέργεια (ο Θεός είναι ενεργεία ον). Δηλαδή το ίδιο πράγμα ακριβώς που αναλύει και ο π. Σωφρόνιος, την ίδια ακριβώς ερώτηση που μου κάνετε κι εσείς. Και βέβαια ο π. Σωφρόνιος δεν το δανείζεται από τους Πατέρες της Εκκλησίας, αλλά από τον ίδιο τον Θωμά τον Ακινάτη η αντιγράφει από γαλλική η ρωσσική δογματική το πιθανώτερο γραμμένη με την λογική μέθοδο του Ακινάτου. Όταν χρησιμοποιούμε τον όρο καθαρή Ενέργεια δηλώνουμε ταυτόχρονα ότι όλη η ουσία του Θεού ταυτίζεται με την Ενέργειά Του. Δηλώνουμε επίσης ότι ο Θεός ενεργεί πάντοτε χωρίς ποτέ να υπάρχει μία παύση των ενεργειών Του, ακριβώς όπως ισχυρίζεται ο Ακινάτης. Σ’ αυτό εδώ το σημείο μπορούμε να θέσουμε και τα εξής ερωτήματα στον Ακινάτη, τον π. Σωφρόνιο και σε σας κύριε Περσυνάκη: Είναι σε θέση οποιαδήποτε «κτιστά πνεύματα» να δουν τον Θεό «ως καθαρό δεδομένο»; Επίσης αν δεχθούμε τον Θεό ως «απολύτως πραγματοποιημένο Ον» δεν σημαίνει αυτό, κατ’ ανάγκην, ότι κάποια στιγμή μέσα στην Αιωνιότητα ο Θεός «πραγματοποιήθηκε», δηλαδή μετεβλήθη από απρα­γματοποίητο ον σε απολύτως πραγματοποιημένο ον; Και τέλος: Μπορεί να «ορισθή» το Θείον; Αριστοτελική και Πατερική λογική Για τους Πατέρες όμως δεν τίθενται τέτοιες ερωτήσεις, γιατί χρησιμοποιούν μία άλλη λογική. Η λογική των Πατέρων μας λέει ότι μπορούμε μεν να ισχυριστούμε ότι ο Θεός είναι καλός, αγαθός, δημιουργός… Αλλά το κάλλος η η αγαθότης δεν ανήκουν στην ουσία του Θεού, επειδή αυτή είναι παντελώς άγνωστη σε μας και αμέθεκτη. Προέρχονται μεν εκ της ουσίας, αλλά δεν είναι ουσία. Η αγαθότης και το κάλλος αποτελούν Άκτιστες Ενέργειες του Ακτίστου Θεού. Μπορούμε να δώσουμε ένα παράδειγμα και να πούμε ότι ο Θεός δημιουργεί. Αυτή η δημιουργικότητα είναι Άκτιστη Ενέργεια. Στην θεολογική γλώσσα λέμε ότι ο Θεός θεοποιεί τον άνθρωπο, δηλαδή τον καθιστά κατά χάριν θεό με την θεοποιό Του ενέργεια. Όταν μιλάμε για τις δραστηριότητες του Θεού εννοούμε πάντοτε τις ενέργειές Του. Για την ουσία του Θεού δεν θα μπορέσουμε ποτέ να πούμε τίποτε. Οι πατέρες ονομάζουν τον Θεό Υπερούσιο και Υπερούσια κρυφιότητα. Αυτό σημαίνει, αξιότιμε κύριε Περσυνάκη, ότι δεν μπορούμε να εφαρμόσουμε την αριστοτελική μέθοδο, για να ορίσουμε και καταλάβουμε τον Θεό, όπως κάνει ο Ακινάτης η ο π. Σωφρόνιος. Ο Θεός δεν είναι ούτε δυνάμει ον (δυνατότητες μη πραγματοποιημένες) ούτε όλη Του η ουσία είναι Ενέργεια, Ενεργεία ον (γιατί δεν υπάρχουν δυνατότητες μη πραγματοποιημένες). Είναι απλώς Υπερούσιος υπεράνω του νου και κάθε ουσίας και γνώσεως. Η μέθοδος του Αριστοτέλη χρησιμοποιείται, για τα δημιουργημένα όντα, τις ουσίες αυτών και ποτέ για την Υπερούσιον Κρυφιότητα. Αν μας ενδιέφερε το δόγμα δεν θα θέταμε την ερώτηση: «μήπως σφάλλει ο π. Σωφρόνιος που δεν αναγνωρίζει την παρουσία δυνατοτήτων μη πραγματοποιημένων στο θείο Είναι;» Προσέξτε την απάντηση των Πατέρων, για να καταλάβετε την απόκλιση από αυτούς του π. Σωφρονίου. Όλες οι θεϊκές πραγματικότητες και όσα μας φανερώνονται από τον Θεό μόνο με την συμμετοχή μας σ’ αυτές μας γίνονται γνωστές. Ποιές όμως είναι οι θείες πραγματικότητες καθ’ εαυτές ως προς την πηγή και ίδρυσή τους, αυτό είναι υπεράνω του νου και κάθε ουσίας και γνώσεως. Έτσι, αν ονομάσουμε την υπερ­ούσια κρυφιότητα Θεό η ζωή η ουσία η φως η λόγο, δεν εννοούμε τίποτε άλλο παρά τις ενέργειες που προβάλλονται από το Θεό προς εμάς, είτε θεωτικές είναι, είτε ουσιοποιές, είτε ζωογόνες, είτε σοφοδώρες. Την ίδια όμως την υπερούσια κρυφιότητα την προσεγγίζουμε με την απαλλαγή μας απ’ όλες τις διανοητικές μας δραστηριότητες, χωρίς να είμαστε σε θέση να διαπιστώσουμε καμμιά σύμπτωση της θέωσης η της ζωής η της ουσίας με την αιτία τους που είναι απομακρυσμένη υπερβατικώς απ’ όλα. [1] Άλλο λοιπόν η ουσία του Θεού, που είναι και παραμένει αμέθεκτη και άγνωστη και άλλο η ενέργεια του Θεού, η οποία γίνεται μεθεκτή από τον άνθρωπο. Μπορούμε λοιπόν να ισχυριστούμε ότι η άκτιστη ενέργεια του Θεού, είναι δραστηριότητα της ουσίας Του, με την οποία δημιουργεί τα κτίσματα και διατηρείται σε κοινωνία με όλα και φυσικά και με τον άνθρωπο. Λέγοντας κάτι τέτοιο δεν επιδιώκουμε βέβαια να χωρίσουμε τον Θεό σε δραστηριότητα και ουσία. Ο Θεός είναι και παραμένει Ένας. Παραμένει κρυφός και αμέθεκτος ως θείος γνόφος και συνάμα παραμένει μεθεκτός και μπορεί να κοινωνεί με όλα Του τα Κτίσματα. Έχουμε εδώ μία λογική αντινομία που ανατρέπει την λογική του Αριστοτέλους. Ο Αριστοτέλης λέει ότι υπάρχει το πρώτο κινούν, του οποίου η ουσία είναι ενέργεια[2]. Δηλαδή ο Αριστοτέλης φαίνεται να ταυτίζει την ενέργεια του Θεού με την ουσία Του. Αλλά ο Θεός είναι τόσο η άκτιστη ενέργειά του όσο και η Ουσία Του. Γι’ αυτό τον λόγο ο Θεός είναι ταυτόχρονα μεθεκτός και αμέθεκτος, σύμφωνα με τους θεωμένους Πατέρες. Ο Γρηγόριος Παλαμάς, απαντώντας στον Βαρλαάμ, επεξηγεί με σαφή και κατανοητό τρόπο: όλα αυτά που στην πραγματικότητα υπάρχουν, μπορούν να μετέχουν του Θεού και, παρ’ όλα αυτά, η υπερούσια ουσία του Θεού μένει τελείως αμέθεκτη. Επομένως θα πρέπει να υπάρχει κάτι άλλο μεταξύ της αμέθεκτης ουσίας του Θεού και των μετεχόντων σε Αυτήν. Εξ αιτίας αυτού του άλλου κάθε πραγματικότης που υπάρχει, μετέχει στην δημιουργική και συνεκτική δραστηριότητα του Θεού. Θα ήταν τρομακτική απώλεια αν εξαφανίζετο ο ενωτικός αυτός κρίκος μεταξύ αμέθεκτης ουσίας και κτισμάτων μετεχόντων στις ενέργειές Του. Αν θέλεις να μας κάνεις μετόχους του Θεού, μη μας απομακρύνης από την πραγματική αυτή ενότητα κατασκευάζοντας αγεφύρωτο χάσμα είτε μεταξύ του Θεού και δημιουργίας, είτε μεταξύ της πρόνοιάς Του και της κάθε υπαρκτής πραγματικότητος! αν κάνεις κάτι τέτοιο πρέπει να ψάξουμε να βρούμε άλλον Θεόν, όχι μόνο αυτοτελή, αυτενέργητο (Απόλυτον, Ελεύθερον από κάθε μεταβλητότητα), που δεν ασχολείται μόνο με τον εαυτό Του, αλλά είναι και αγαθός. Και μέσα από το πλήθος της αγαθότητάς Του, δεν ικανοποιείται να ενεργεί μόνο για τον εαυτό Του, ούτε βέβαια να μένει χωρίς ενεργοποιημένα θελήματα, αλλά στρέφεται υπεράγαθα προς τα κτίσματά Του. Μόνο έτσι είναι σε θέση να μας ευεργετεί και βέβαια δεν προτιμά να παραμένει ανίκανος προς ευεργεσία. Με αυτόν τον τρόπο είναι και ακίνητος και κινούμενος. Έτσι παραμένει σταθερά μεθεκτός σε όλη την δημιουργία μέσω των δημιουργικών του επαφών και των προνοητικών Του δραστηριοτήτων. Γιατί αν δεν είναι σε θέση να γίνεται μεθεκτός, θα πρέπει να ψάξουμε να βρούμε άλλον Θεόν που θα είναι μεθεκτός έτσι ώστε μετέχοντας σε Αυτόν να μπορούμε να υπάρχουμε, να ζούμε και να γινόμαστε ένθεοι [3] Περί Ακτίστου Ενεργείας Σύμφωνα με τους Πατέρες, η Άκτιστη Ενέργεια, προέρχεται εκ της μιας ουσίας του Τριαδικού Θεού, «και από αγαθότητα πληθύνεται και πολλαπλασιάζεται, σε πολλές επιμέρους ενέργειες μένοντας υπερενωμένη”. Οι δημιουργικές ενέργειες δίνουν ζωή στα κτίσματα, οι σοφοποιές δίνουν σοφία, και άλλες ενέργειες δίνουν άλλες δωρεές της θείας αγαθότητας, η οποία είναι αιτία όλων και στη πραγματικότητα όλες οι ενέργειες είναι κοινές και ενωμένες «και ένα σε όλη την θεότητα και όλη της μετέχεται από τον καθένα μέτοχο ολόκληρη και συγχρόνως από κανένα με κανένα τρόπο. Όπως συμβαίνει μ’ ένα σημείο που είναι στη μέση ενός κύκλου και μετέχεται από όλες τις ευθείες που ξεκινούν από την περιφέρεια του κύκλου. Ένα άλλο παράδειγμα είναι το πλήθος των εκτυπωμάτων μιας σφραγίδας που μετέχουν όλα της αρχέτυπης σφραγίδας, αλλά κανένα από αυτά δεν περιλαμβάνει ολόκληρη και αυτούσια την σφραγίδα κατά κανένα μέρος της. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η σφραγίδα δεν είναι σε όλα τα εκμαγεία όλη και η αυτή. Αυτό όμως δεν εξαρτάται από την σφραγίδα, γιατί αυτή προσφέρει στον καθένα ολόκληρο και τον ίδιο εαυτόν της. Η διαφορά αυτών που μετέχουν είναι που καθιστά ανόμοια τα εκτυπώματα της μιας και ολικής αρχετυπίας. Για παράδειγμα, αν οι μετέχοντες είναι απαλοί και καλοτύπωτοι, λείοι και αχάρακτοι, και δεν είναι ελαστικοί και σκληροί, ούτε ευδιάχυτοι και ρευστοί, θα δεχθούν καθαρό, σαφές και μόνιμο εκτύπωμα. Αν όμως λείπει κάτι από τις ιδιότητες που αναφέραμε, αυτό θα λείπει εξ αιτίας του αμεθέκτου, ατυπώτου και ασαφούς σφραγίσματος και εξ αιτίας όλων των άλλων ατελειών που προκαλούνται από ακαταλληλότητα μετοχής»… Η Μονάς λοπόν «αφού έχει δωρίσει και έχει εκχύσει σε όλα τα όντα την μετουσία όλων των αγαθών, διακρίνεται ενωμένως, πληθύνεται ενικώς και πολλαπλασιάζεται αμεταδότως από την μοναδική πηγή της. Έτσι λοπόν, επειδή ο Θεός είναι υπερ­ούσιος, ενώ από το άλλο μέρος χαρίζει την ύπαρξη στα όντα και παράγει όλες τις ουσίες, και λέγεται ότι το ένα εκείνο ον πολλαπλασιάζεται με την από αυτό παραγωγή των πολλών όντων, ενώ αυτό παραμένει ένα ενωμένο κατά την ενέργεια και πλήρες ως προς τις διακρίσεις, εξ αιτίας του ότι είναι υπερουσίως απομακρυσμένο από όλα τα όντα και εξ αιτίας του ενιαίου τρόπου παραγωγής των όλων και της αμείωτης εκχύσεως των αμειώτων μεταδόσεών του…». «Επίσης, επειδή δια της θεώσεως που προέρχεται από Αυτόν, σύμφωνα με την δυνατότητα του καθενός, πολλοί γίνονται θεοί, φαίνεται μεν ότι υπάρχει διάκριση και πολλαπλασιασμός του ενός Θεού, αλλά όμως δεν είναι λιγότερο ένας θεός, αμέριστος ανάμεσα στα μεριστά ενωμένος στον εαυτό του, αμιγής και απλήθυντος σε σύγκριση με τα πολλά». [4] Σύμφωνα λοιπόν με τους Πατέρες η ενέργεια του Θεού είναι μία και προέρχεται εκ της ουσίας του Τριαδικού Θεού. Αυτή την ενέργεια μπορούμε να την διακρίνουμε σε δημιουργική, προγνωστική προνοητική, αγιαστική, θεοποιό και τα λοιπά. Και βέβαια η άκτιστη ενέργεια του Θεού είναι αΐδιος παρά το γεγονός ότι δεν είναι αγέννητη και άναρχη και χωρίς παύση. Για να το καταλάβουμε αυτό ας σκεφτούμε ότι και ο Λόγος είναι αΐδιος παρά το γεγονός ότι δεν είναι αγέννητος και άναρχος, αφού είναι γεννητός και συνάναρχος με τον Πατέρα. [5] Όταν λοιπόν ο Λόγος δημιουργεί ονομάζουμε την ενέργειά Του δημιουργική, η οποία δεν έχει αρχή αλλά έχει τέλος (παύση), εκεί που τελειώνει η κάθε συγκεκριμένη δημιουργία. Η προγνωστική ενέργεια αρχή δεν έχει, αλλά έχει τέλος εκεί που ολοκληρώνεται η πρόγνωση των όντων[6], τα οποία προέγνωσε και η θεοποιός ενέργεια που δραστηριοποιείται με την θεοποίηση του ανθρώπου δεν έχει όμως κανένα τέλος. Η δημιουργική ενέργεια του Θεού είναι άκτιστη ενέργεια που το αποτέλεσμά της είναι κτιστό: ο δημιουργημένος κόσμος Ο Θεός είναι Άκτιστος, κανένας δεν τον δημιούργησε, και η Ουσία του είναι αναίτιος. Από την άλλη μεριά ο κόσμος δεν προέρχεται από την ουσία του Θεού. Δεν είναι δηλαδή άκτιστος. Ο άνθρωπος είναι βιολογικό ον, αλλά τα κατασκευάσματα του ανθρώπου είναι από ορισμένα υλικά που σίγουρα δεν ανήκουν στη φύση του ανθρώπου. Τα ανθρώπινα κατασκευάσματα όμως, προέρχονται από την δημιουργική του ενέργεια, είναι προϊόντα ανθρώπινης ενέργειας, όχι της ουσίας του ανθρώπου. Το παιδί που γεννιέται από μία μάνα έρχεται όμως από την ίδια φύση με τον άνθρωπο, είναι δηλαδή προϊόν της ουσίας του. Τηρώντας τις αναλογίες, θα μπορούσαμε να πούμε ότι, κάτι παρόμοιο συμβαίνει και με τον Θεό. Ο άνθρωπος είναι προϊόν της δημιουργικής ενέργειας του Θεού, αλλά διάφορος από την φύση Του. Ο άνθρωπος είναι βιολογικό ον, έχει βιολογική ζωή, ο Θεός έχει ζωή που δεν είναι βιολογική. Ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται τη ζωή του ως βιολογική. Ξεκινάει από ένα κύτταρο και φτάνει στους πιο πολύπλοκους οργανισμούς. Πως όμως θα μπορέσει να αντιληφθεί κανείς την ζωή του Θεού που δεν είναι βιολογική; Πως ο εγκέφαλός μας θα μπορέσει να την καταλάβει; Τι σημαίνει για μας το ότι Κάποιος έχει άκτιστη ζωή, αλλά δεν είναι βιολογικό ον; Πως θα μπορέσουμε ποτέ να περιγράψουμε αυτή τη ζωή; Και τι θα μπορούσαμε ποτέ να πούμε για την ζωή του Θεού, καθώς και για την ουσία Του; Η ζωή του Θεού, δεν πρέπει ποτέ να το ξεχνάμε, είναι ενέργειά Του. Κατά συνέπεια οι ενέργειες του Θεού είναι μεν μεθεκτές στον άνθρωπο, δηλαδή ο άνθρωπος μπορεί να κοινωνεί μαζί Τους, παραμένουν δε Άκτιστες, ενώ ο άνθρωπος παραμένει κτιστός. Και μεταξύ κτιστού και Ακτίστου δεν υπάρχει analogia entis. Δεν θα μπορέσει ποτέ ο άνθρωπος με διανοητική διαδικασία να καταλάβει, όχι μόνο την ουσία του Θεού, μα ούτε και την ενέργειά Του. Παρ’ όλα αυτά η ουσία δεν παύει να είναι αμέθεκτη και η ενέργεια δεν παύει να είναι μεθεκτή. Αυτό δεν σημαίνει ότι ο άνθρωπος δεν θα μπορέσει ποτέ να ζήσει την ίδια τη ζωή του Θεού. Αυτό πραγματοποιείται από την θεοποιητική Του ενέργεια. Αυτή απάγει τον άνθρωπο και τον πηγαίνει στην Βασιλεία του Θεού, δηλαδή στην άκτιστη ζωή του Θεού, και τον κάνει να ζει την ίδια ζωή με τον Θεό. Έτσι ο Απόστολος Παύλος ανηρπάγη μέχρι τρίτου ουρανού, και αν και μετέσχε προσωρινά της ζωής του Θεού, δεν μπόρεσε ποτέ διανοητικά να εξηγήσει τι του συνέβη. Το μόνο που μπόρεσε να εκφράσει είναι άρρητα ρήματα.[7] Κανένα μάτι δεν είδε ποτέ και κανένα αυτί δεν άκουσε, αυτά που ετοίμασε ο Θεός γι’ αυτούς που τον αγαπούν.[8] Η θεοποιός ενέργεια, όπως και οι άλλες ενέργειες, του Θεού είναι άκτιστη, προέρχεται από την ουσία του Θεού και είναι ατελεύτητος και το αποτέλεσμά της είναι επίσης άκτιστο. Η θεοποιός ενέργεια κάνει τον άνθρωπο άκτιστο κατά χάρη, δηλαδή παντογνώστη, πανταχού παρόντα, χωρίς αρχή και τέλος, τον κάνει να περνάει δια του σώματος κεκλεισμένων των θυρών, που δεν είναι ιδιότητες του κτιστού, αλλά του ακτίστου. Αυτό οι πατέρες το ονόμασαν θεοποίηση του ανθρώπου. Και βέβαια έβλεπαν ότι αυτό γινότανε δια της θεοποιητικής ενέργειας, που όχι μόνο η αρχή της είναι άκτιστη αλλά και το αποτέλεσμά της. Καθώς ωραιότατα το περιγράφει ο Μάξιμος ο Ομολογητής ο Λόγος διεισδύει σε αυτόν (στον άνθρωπο του Θεού) μέχρι μερισμού ψυχής και πνεύματος χάρις στην αρετή και στην γνώση και δεν υπάρχει πλέον σε αυτόν κανένα μέρος άμοιρο της παρουσίας Του- και λοιπόν αυτός έγινε χωρίς αρχή και χωρίς τέλος, αφού δεν έχει μέσα του να κινείται την χρονική ζωή, η οποία έχει αρχή και τέλος, και δονείται από πολλά πάθη, αλλά έχει μόνη τη θεία και αΐδια ζωή του Λόγου, ο οποίος κατοίκησε μέσα του, ζωή που δεν έχει πέρας με κανένα θάνατο[9] Εν κατακλείδι Για μένα, αξιότιμε κύριε Περσυνάκη, θα προτιμούσα από ένα ορθόδοξο συγγραφέα να ισχυρίζεται ότι ο Θεός είναι Υπερούσιος και όταν μιλάει για Ενέργεια του Θεού να μη την ονομάζει Καθαρή ενέργεια που σημαίνει ταύτιση ουσίας και ενεργειών, αλλά Άκτιστες Ενέργειες του Ακτίστου Θεού. Έτσι επιστημονικά διαχωρίζουμε τις δύο διαφορετικές αντιλήψεις και δεν κάνουμε μία μίξη ορολογιών με διαφορετικό νόημα και περιεχόμενο η κάθε μία. Όταν πηγαίνω σε συνέδρια και παρουσιάζω εργασίες στους συναδέλφους μου δεν μπερδεύω την ορολογία, γιατί η κάθε εργασία μου θα χάσει την επιστημονική της ακρίβεια και κανένας συνάδελφος δεν θα καταλάβει τίποτε. Αν χρησιμοποιούμε την ορολογία του Ακινάτου και την μπερδεύουμε με την ορθόδοξη τότε ο σκοπός μας δεν είναι να κάνουμε θεολογία, αλλά να βάλουμε γέφυρες μεταξύ ορθοδόξου και λατινικής θεολογίας, σ’ ένα κόσμο που βαδίζει προς θεολογική ασάφεια. Αν η μοναδική θεολογική ατοπία του π. Σωφρονίου ήταν αυτή (η απόλυτη ταύτιση δηλαδή ουσίας και ενέργειας του Θεού υπό την σχολαστική διατύπωση «actus purus»(= καθαρά ενέργεια), ίσως να άξιζε τον κόπο να πεισθούμε για την ορθή διατύπωση του πατρός Σωφρονίου… Αν όμως όποιο βιβλίο του π. Σωφρονίου κι αν ανοίξει κανείς θα βρει μη δόκιμες διατυπώσεις σε σχέση προς αυτές των Πατέρων, τότε τι συμπέρασμα βγάζουμε; π.χ. στο ίδιο βιβλίο “Άσκησις και Θεωρία” ο π. Σωφρόνιος τονίζει ότι η περίοδος της Παλαιάς Διαθήκης ήταν εγκλωβισμένη «εντός των ορίων του ενός Θεού νοουμένου ουχί υπό την έννοιαν του χριστιανικού μονοθεϊσμού, αλλά του εξωχριστιανικού ενοθεϊσμού, δηλαδή Θεού εν μια Υποστάσει » !!! (σελίς 111). Και ερωτώ: 1) Ο άπειρος και απεριόριστος Θεός έχει ΟΡΙΑ εντός των οποίων και είναι δυνατόν να «νοηθεί» δηλαδή να συλληφθεί υπό του νοός ; 2) Η μοναδική Υπόσταση του Παλαιοδιαθηκικού Θεού τριπλασιάσθηκε ξαφνικά στην Καινή Διαθήκη κι έτσι άρχισε να υπάρχει η Αγία Τριας ; 3) Η Παλαιά και η Καινή Διαθήκη βρίσκονται σε ασυνέχεια μεταξύ τους; Σημειώσεις: [1] Διονύσιος Αρεοπαγίτης: Περί Θείων ονομάτων Πατερικαί εκδόσεις Γρηγόριος Παλαμάς. Φιλοκαλία Τόμος 3 σελίδα 74 :«Αυτή δε κατά την πασών των νοερών ενεργειών απόλυσιν επιβάλλομεν, ουδεμίαν ορώντες θέωσιν η ζωήν η ουσίαν, ήτις ακριβώς εμφερής επί τη πάντων εξηρημένη κατά πάσαν υπεροχήν αιτία». [2] Μεταφυσικά 1071, 20: “Δει άρα είναι αρχήν τοιαύτην ης η ουσία ενέργεια» : πρέπει επομένως να υπάρχει μία αρχή της οποίας, η ουσία να είναι ενέργεια. [3] Δεύτερη Τριάδα 24: «ου μην αλλ’ επειδήπερ εισίν τα μετέχοντα Θεού, η δε υπερούσιος ουσία του Θεού παντάπασιν αμέθεκτος, έστιν άρα τι μεταξύ της αμεθέκτου ουσίας και των μετεχόντων, δι’ ου ταύτα του Θεού μετέχουσιν». [4] Διονύσιος Αρεοπαγίτης: Περί Θείων ονομάτων Πατερικαί εκδόσεις Γρηγόριος Παλαμάς . Φιλοκαλία Τόμος 3 σελίδα 70-72, σελ. 80,5-25 [5] Ρωμανίδης Το Προπατορικό αμάρτημα σελίδα 44 [6] Η πρόγνωσις δε του Θεού αρχήν ουκ έχουσα, μετά το γενέσθαι περί ων προέγνω τέλος έχει. Ώστε ου το τέλος έχον ανάγκη και αρχήν έχει. Μέγας Βασίλειος PG 29,680. [7] 2 Κορ 12, 4. [8] βλέπε 1 Κορ 2, 9. [9] Μάξιμος Ομολογητής Περί διαφόρων αποριών; Πατερικαί εκδόσεις Γρηγόριος Παλαμάς Τόμος 14Δ σελίδα 176. Δεύτερη Ερώτηση για τον Πατέρα Σωφρόνιο του Εσσεξ Δεύτερη καὶ τελευταία ἀπάντησή μου πρὸς τὸν κ. Καραλῆ Ἀξιότιμε κύριε Καραλῆ, Εὐχαριστῶ γιὰ τὸν κόπο σας νὰ συντάξετε ἕνα ἐκτε­νέστατο κείμενο ἐξ ἀφορμῆς μιᾶς συγκεκριμένης καὶ ἁπλῆς ἐρω­τή­σεώς μου καὶ νὰ μὲ πληροφορήσετε γιὰ τὴν μεθοδολογία τοῦ ὀρθοδοξεῖν, τὴν ὁποίαν σεῖς παιδιόθεν ἀκολουθήσατε. Ἡ ἐρώ­τη­σή μου ἀναφερόταν στὴν ὀρθότητα τῆς χρήσεως τοῦ ὅρου «Καθαρὰ Ἐνέργεια» ἀπὸ τὸν π. Σωφρόνιο μὲ τὴν καθαρή διευ­κρί­νηση ποὺ ἐκεῖνος κάνει στὸ κείμενό του. Σεῖς ὅμως ἀντὶ συγκε­κριμένης θεολογικῆς ἀπαντήσεως στὴν ἐρώτησή μου, γράφετε συγκαταβα­τι­­κῶς ὅτι, «ἴσως νὰ ἄξιζε τὸν κόπο νὰ πεισθοῦμε γιὰ τὴν ὀρθὴ διατύπωση τοῦ πατρὸς Σωφρονίου… Ἄν ὅμως ὅποιο βιβλίο τοῦ π. Σωφρονίου κι ἂν ἀνοίξει κανεὶς θὰ βρεῖ μὴ δόκι­μες διατυπώσεις σὲ σχέση μὲ αὐτὲς τῶν Πατέρων, τότε τί συμπέ­ρασμα βγάζουμε;». Εἰλικρινὰ δὲν μπορῶ νὰ καταλάβω τὰ ἐρωτήματα ποὺ διατυπώνετε «ἐν κατακλείδι», γιὰ τὰ ὁποῖα μπορεῖ νὰ βρεῖ κα­νεὶς ἀπαντήσεις σὲ ὅποιο βιβλίο τοῦ π. Σωφρονίου κι ἂν ἀνοί­ξει. Ἀλλὰ καὶ ἂν ἀκόμη διαβάζατε λίγο περισσότερες σελίδες ἀπὸ τὸ συντομότατο κείμενο τοῦ π. Σωφρονίου ποὺ ἐπικρίνατε, θὰ ἦταν ἀρκετό. Τὸ ἐντυπωσιακότερο μάλιστα εἶναι ὅτι καὶ οἱ προσωπικές σας ἀκόμη προτιμήσεις (γιατὶ γράφε­τε ὅτι θὰ προτιμού­σατε ἀπὸ ἕνα ὀρθόδοξο θεολόγο νὰ ἰσχυρί­ζε­ται ὅτι ὁ Θεὸς εἶναι Ὑπερούσιος καὶ ὅταν μιλάει γιὰ Ἐνέργεια τοῦ Θεοῦ νὰ ὀνο­μάζει Ἄκτιστες Ἐνέργειες τοῦ Ἄκτι­στου Θεοῦ) μπο­ροῦν κάλλι­στα νὰ ἱκανοποιηθοῦν μὲ πολυά­ρι­θμες ἀναφο­ρὲς στοὺς θεο­λογικοὺς αὐτοὺς ὅρους ποὺ ὑπάρχουν στὰ βιβλία τοῦ π. Σωφρονίου. Ἄν περιοριστοῦμε λοιπὸν στὸ ἴδιο κεί­με­νο, ὅπου γίνε­ται λόγος γιὰ «Καθαρὰ Ἐνέργεια», θὰ δοῦμε ὅτι ὁ π. Σωφρό­νιος γρά­φει: «Ἡ Οὐσία εἶναι ἀπολύτως ὑπερβατικὴ σὲ σχέση μὲ τὸν κτισθέντα κόσμο. Εἶναι ἐξ ὁλοκλήρου ἀκατά­ληπτη, ἀνονό­μαστη, ἀκοινώ­νητη καὶ ἀμέτοχη γιὰ τὸ κτίσμα… Οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας τὴν ὀνομάζουν Ὑπερου­σιό­τητα, γιὰ νὰ ἀπομακρύ­νουν μὲ τὸν χαρακτηρισμὸ αὐτὸ ὁποιον­δήποτε ἐννοιολογικὸ προσδιορισμὸ τῆς Οὐσίας» (Ἄσκηση καὶ θεωρία, σ. 129). Καὶ λίγο πιὸ κάτω γιὰ τὴν Ἄκτιστη Ἐνέργεια γράφει: «Ἡ Ἐνέργεια εἶναι δυνατὸν νὰ καταστεῖ γνωστὴ καὶ μεθεκτή. Εἰσέρχεται σὲ στενότατη ἕνωση μὲ τὸ κτισθὲν ὄν, χωρὶς τὸ ἄκτιστο νὰ γίνει κτιστὸ ἢ τὸ κτιστὸ νὰ γίνει ἄκτιστο» (Ἄσκηση καὶ θεωρία, σ. 130). Ἀγαπητέ μου κύριε Καραλῆ. Μὴν ἀδικεῖτε τὸν ἑαυτό σας καὶ τὴν ἀλήθεια καταφερόμενος ἐναντίον ἑνὸς μεγάλου θεο­λόγου, ποὺ συνέχισε μὲ τὸν βίο καὶ τὴν διδασκαλία του τὴν ζωντανὴ Παράδοση τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας καὶ ἀποτελεῖ καύχημα τῆς Ὀρθοδοξίας. Νέα Μουδανιά, 1 Μαΐου 2017 Ἐμμανουὴλ Περσυνάκης ΑΠΑΝΤΗΣΗ ΔΕΥΤΕΡΑ ΜΑ ΟΧΙ ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ. (Γ. ΚΑΡΑΛΗΣ) Αξιότιμε κύριε Περσυνάκη θα επιθυμούσα να σας διαβεβαιώσω πρωτίστως ότι προσωπικά δεν έχω τίποτε με τον π. Σωφρόνιο. Αυτό που ο μακαριστός πατέρας Σωφρόνιος ήταν και έκανε, θα κριθεί από τον ίδιο τον Θεό και όχι από εμένα. Δεν είμαι αρμόδιος να κρίνω την αγιότητά του, ούτε και τη ζωή του. Εκείνο που με ενδιαφέρει είναι αν τα έργα του π.Σωφρονίου είναι γραμμένα σύμφωνα με το πνεύμα των Πατέρων της Εκκλησίας. Αν είναι σαφέστατα, αν δημιουργούν ερωτήσεις που δεν θα οδηγήσουν τον αναγνώστη σε εσφαλμένα αποτελέσματα και τελικά αν μπορούν να διαβαστούν από ορθοδόξους χωρίς τον κίνδυνο να πέσουν σε αίρεση. Σας εξήγησα ότι επειδή ξεκινώ από πρακτικές σπουδές δεν με ενδιαφέρουν τα ωραία λόγια, αλλά το περιεχόμενο. Όταν ένας ασθενής έρχεται σε μένα δεν μου ζητάει ωραία λόγια, αλλά λύση στο συγκεκριμένο του πρόβλημα. Εγώ βέβαια ή είμαι σε θέση να το λυσω ή όχι. Αν δεν είμαι σε θέση να το λυσω δεν μπορώ να του πώ: Αν έχεις υπερλειτουργία του θυροειδούς πρέπει να πάρεις αντιθυρεοειδική θεραπεία, αν υπολειτουργεί πρέπει να πάρεις το Τ4. Αυτό δεν ευσταθεί. Πρέπει να του πώ όπως καταλαβαίνετε: Αγαπητέ μου ο θυροειδής σου υπολειτουργεί και πρέπει να πάρεις το Τ4. Μετά θα υπάρξουν οι έλεγχοι κατά πόσον η δόση που του έδωσα επαρκεί ή όχι. Βέβαια εγώ ακολουθώ μία μέθοδο που όλοι οι γιατροί αποδέχονται. Κατά συνέπεια δεν μπορώ να πώ στον ασθενή μπορείς να πάρεις Τ4 για το προβλημά σου ή ακόμη καλύτερα να χρησιμοποιήσεις μια εναλλακτική θεραπεία σαν αυτή που τόσοι κομπογιανίτες, ψευτογιατροί συνιστούν. Γιατί αν χρησιμοποιήσω εναλλακτική θεραπεία μη γενικώς αποδεκτή, τότε θα μου αφαιρέσουν την άδεια εξασκήσεως επαγγέλματος. Ακριβώς το ίδιο θα πρέπει να κάνουμε και με την θεολογία. Η κοινώς αποδεκτή μέθοδος είναι η θεολογία των Πατέρων. Η σχολαστική μεθοδολογία είναι ψευτοϊατρική. Όσο μεγάλος και αν είναι ο Ακινάτης, σαν φιλόσοφος είναι φλύαρος και δεν δίνει λύση σε κανένα πρόβλημα. Από την άλλη μεριά ο Ακινάτης έχει συνέπεια. Λέει κάτι που συνήθως στηρίζεται στον Αριστοτέλη και προχωρεί βάσει αυτής της μεθόδου ως το τέλος με άκρα συνέπεια. Έτσι με βοηθάει να τον καταλάβω και να τον κατατάξω στην τάξη των φλύαρων κομπογιανιτών. Οι Πατέρες από την μεριά τους έχουν και αυτοί συνέπεια και μέθοδο. Μας βοηθούν να απομακρύνουμε τις σκέψεις μας, την προσοχή μας από την φλυαρία και την αριστοτελική νοησιαρχική μέθοδο και να προσπαθούμε να καταλάβουμε τα περί Θεου ή μετέχοντας των Ακτίστων ενεργειών ή ακολουθώντας αυτούς που μετέχουν. Πώς όμως θα καταλάβουμε αν κάποιος μετέχει των Ακτίστων Ενεργειών του Θεού ή όχι; Ο Παλαμάς μας δίνει οριστική απάντηση επαναλαμβάνοντας τον ορισμό των οικουμενικών συνόδων και πολλων άλλων Πατέρων: Τι γαρ ουν τουτέστιν αληθής ευσέβεια; το μη προς τους θεοφόρους Πατέρας αμφισβητείν Και γαρ των προειρημένων αγίων αι θεολογίαι όρος εισί θεοσεβείας αληθούς και χάραξ . [1] Έτσι κατατάσσουμε τους Παλαιούς και νέους Πατέρες στην τάξη των αληθινών ιατρών. Υπάρχουν όμως άνθρωποι και ιδιαίτερα θεολόγοι που δεν είναι τόσο συνεπείς όσο οι Πατέρες ή όσο οι αιρετικοί. Αυτοί μπερδεύουν τα πράγματα. Διαβάζεις κείμενά τους που δεν έχουν λογική σειρά, μέθοδο και συνέπεια. Προσπαθούν να πουν το σωστό και στην επόμενη παράγραφο ισχυρίζονται το αντίθετο. Έτσι μπεδεύουν πιο πολύ τον κόσμο και τον κάνουν να απεχθάνεται την θεολογία. Αυτούς μπορούμε να τους κατατάξουμε στην τάξη των κατ᾽εξοχήν φλύαρων που δεν είναι ούτε γιατροί ούτε κομπογιανίτες. Αλλά βρίσκονται σε άλλη διάσταση. Δηλητηρίασαν, λοιπόν, τέτοιου ειδους άνθρωποι εδώ και τριάντα ή σαράντα χρόνια την θεολογία και την μπέρδεψαν με την αίρεση, τόσο πολύ, που δύσκολα σήμερα ο πιστός μπορεί να ξεφύγει. Η θεολογική ασάφεια οδήγησε σε έναν άκρατο οικουμενισμό αφού πια ειχε μπεδευτεί η θεολογία με την αίρεση. Σε καμμία περίπτωση δεν επιθυμώ να κατατάξω τον π. Σωφρόνιο στους κατ᾽εξοχή φλύαρους και άκρατους οικουμενιστάς, αλλά από την άλλη μεριά – κι᾽αυτό είναι προσωπική μου υπόθεση – διαβάζοντας τα έργα του μπερδεύομαι πολύ και δεν έχω σαφή και ξεκάθαρη εικόνα, όπως αυτήν που μου δίνει η μελέτη των Πατέρων της Εκκλησίας. Σε αυτό ακριβώς το σημείο ζητάω και την δική σας συμβολή αξιότιμε κύριε Περσυνάκη, γιατί πιστεύω ότι μιλώ με έναν κολοπροαίρετο άνθρωπο. Ίσως εσείς, αν όντως έχετε διαβάσει και κατανοήσει τα έργα του, μπορέσετε να με διαφωτίσετε, ώστε να βγώ από την άγνοια και να αναγνωρίσω ένα μεγάλο θεολόγο που συνέχισε το έργο των Πατέρων της Εκκλησίας. Από την άλλη μεριά ο διάλογος αυτός μπορεί να βοηθήσει εσάς τον ίδιο καθώς και άλλους οπαδούς του π. Σωφρονίου να διευκρινίσετε τους θεολογικούς όρους που ο ίδιος δεν καταφερε να διατυπώσει με σαφήνεια, ωστε να αποδειχθεί ότι είναι όντως συνεχιστής των μεγάλων πατέρων της Εκκλησίας. Στο πρώτο σας κείμενο μου υποβάλατε την ερώτηση: Ἢ μήπως σφάλλει ὁ π. Σωφρόνιος ποὺ δὲν ἀναγνωρίζει τὴν παρουσία δυνατοτήτων μὴ πραγματοποιημένων στὸ θεῖο Εἶναι; Εγώ σας απάντησα αλλά εσείς δεν διαβάσατε το κείμενό μου προφανώς! Σας επαναλαμβάνω σύντομα ότι διαβάζοντας τους Πατέρες τέτοια ερώτηση δεν μπορεί να τεθεί για τον Θεό. Μπορεί να τεθεί μόνο χρησιμοποιώντας την μέθοδο του Θωμά του Ακινάτη. Ο Θεός για την Πατερική μέθοδο είναι υπερούσιος, δηλαδή είναι “μη όν” αυτό σημαίνει “υπερούσιος κρυφιότης”. Σας εξήγησα ότι με αυτή την ερώτηση και την μέθοδο ο Ακινάτης ταυτίζει την ουσία με την ενέργεια του Θεού. Όχι μόνο σας απάντησα αλλά σας έθεσα και τρεις ερωτήσεις τις οποίες προφανώς αγνοήσατε, μάλλον δεν θα τις διαβάσατε, γιατί δεν δίνετε καμμία απάντηση. Μου λέτε μόνο ότι ο π. Σωφρονιος ισχυρίζεται: Ἡ Οὐσία εἶναι ἀπολύτως ὑπερβατικὴ σὲ σχέση μὲ τὸν κτισθέντα κόσμο” Μου λέτε δηλαδή ότι ενώ ο ίδιος είναι Καθαρή Ενέργεια (Actus Purus) – απολύτως πραγματοποιημένο όν -, σε σχέση με τον κτιστό κόσμο είναι απολύτως υπερβατικός ο Θεός. Ενώ στην αρχή μιλάγατε για τον ίδιο το Θείο Είναι σαν απολύτως πραγματοποιημένο όν (Καθαρή Ενέργεια), τώρα μεταφέρεσθε στην σχέση του Θεού με τα κτίσματα και συνεχίζετε: Η Ουσία του Θεού “Εἶναι ἐξ ὁλοκλήρου ἀκατάληπτη, ἀνονόμαστη, ἀκοινώνητη καὶ ἀμέτοχη γιὰ τὸ κτίσμα… Οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας τὴν ὀνομάζουν Ὑπερου­σιό­τητα, γιὰ νὰ ἀπομακρύνουν μὲ τὸν χαρακτηρισμὸ αὐτὸ ὁποιονδήποτε ἐννοιολογικὸ προσδιορισμὸ τῆς Οὐσίας» (Ἄσκηση καὶ θεωρία, σ. 129). Καὶ λίγο πιὸ κάτω γιὰ τὴν Ἄκτιστη Ἐνέργεια γράφει: «Ἡ Ἐνέργεια εἶναι δυνατὸν νὰ καταστεῖ γνωστὴ καὶ μεθεκτή. Εἰσέρχεται σὲ στενότατη ἕνωση μὲ τὸ κτισθὲν ὄν, χωρὶς τὸ ἄκτιστο νὰ γίνει κτιστὸ ἢ τὸ κτιστὸ νὰ γίνει ἄκτιστο» (Ἄσκηση καὶ θεωρία, σ. 130). Άλλα λοιπόν ισχυρίζεσθε όταν μιλατε για τον ίδιο το Θεό ότι δηλαδή είναι Actus Purus και τα αντίθετα μου λέτε όταν αναλύετε την σχέση του Θεού με τον κόσμο, χωρίς καμμία συνέπεια. Ο Θεός είναι και Actus Purus – δηλαδή σαν όν απολύτως πραγματοποιημένο όλη Του η Ουσία είναι Ενέγεια- και Υπερούσιος. Αποφασίστε κύριε Περσυνάκη είναι Καθαρή Ενέργεια, ή Υπερούσιος; Δεν μπορείτε να ισχυρίζεσθε και το ένα και το αντίθετό του. Κάτι δεν πάει καλά εδώ. Και συνεχίζουμε στο μπέρδεμα που κάνετε: Διαπιστώσατε άραγε σ᾽αυτήν την τελευταία φράση του π. Σωφρονίου την υποκρυπτόμενη σύγχυση; Λέει ότι η Ακτιστη Ενεργεια ενώνεται με το κτίσμα χωρίς το κτιστό να γίνει Ακτιστο. Αλλά είναι σαφές στους Πατέρες ότι αν πρόκειται περι της θεωτικής Ενεργείας τότε όντως το κτιστό γίνεται Ακτιστο κατά χάριν. Γενικεύοντας όμως τα αποτελέσματα των θείων ενεργειών και θεωρώντας ίδια και απαράλλακτα σε κάθε περίπτωση, στην πραγματικότητα απορρίπτει το ότι υπάρχουν όντως Θεοπρεπείς διακρίσεις μεταξύ των αποτελεσμάτων των Θείων Ενεργειών. Αν δεν απέρριπτε τις θεοπρεπείς αυτές διακρίσεις δεν θα εγενίκευε τα αποτελέσματα των Ενεργειών σε όλα τα κτίσματα αδιακρίτως….Αυτο που το κατατάσσετε κ.Περσυνακη; Διότι πρόκειται για πελώρια παρανόηση του τρόπου με τον οποίο ενεργεί ο Θεός επί των κτισμάτων και ο Ευνόμιος είχε κι αυτός την ίδια φαεινή ιδέα με τον Σωφρόνιο κι έκανε το ίδιο λάθος ταυτίζοντας μάλιστα αυτός όλες τις Ενέργειες του Θεού με την Ουσία Του ως άκρως ενεργοποιημένη ή “πραγματοποιημένη” Ουσία (actus purus) ενώ ο Σωφρόνιος, όπως παραδόξως ισχυρίζεσθε, αποφεύγει να το κάνει ! Ωραία λοιπόν συνεχίζουμε για να ξεδιαλύνουμε το μπέρδεμα: στην πρώτη σας ερώτηση όταν αναφερόσασθε στον ίδιο τον Θεό με ρωτούσατε αν σφάλλει ο Σωφρόνιος που τον θεωρεί απολύτως πραγαματοποιημένο όν. Είδαμε όμως ότι χρησιμοποιώντας την μέθοδο των Πατέρων αυτή η ερώτηση δεν μπορεί να τεθεί για το μη ον, δηλαδή για την υπερούσιο κρυφιότητα, τότε γιατί την διατυπώνει ο Σωφρόνιος και κυρίως πού την θέτει; Η μόνη απάντηση που μπορείτε να δώσετε με συνέπεια είναι ότι αφού η Ουσία είναι υπερούσια, δηλαδή το μη όν, αυτή η διατύπωση τίθεται μονο για την Άκτιστη Ενέγεια του Θεού, η οποία κατά τον Πατέρα Σωφρόνιο γίνεται και γνωστή και μεθεκτή. Κατά συνέπεια – πάντα κατά τον Π. Σωφρόνιο – η Άκτιστη Ενέργεια του Ακτίστου Θεού καθίσταται γνωστή και μπορεί να εφαρμοστεί επ’ Αυτης η Αριστοτελική μέθοδος και ερευνα. Για τους Πατέρες όμως αυτό που ισχύει για την Ουσία του Θεού ισχύει και για την Ενέργεια. Άγνωστη η ουσία του Θεού γιατί είναι μη όν (κρυφιότης) αλλά παντελώς άγνωστη και η Ενέργειά Του. Δεν υπάρχει όπως σας εξήγησα στην πρώτη μου απάντηση analogia entis ούτε για την Άκτιστο Ενέγεια του Θεού στην οποία μόνο μπορούμε να μετέχουμε χωρίς να Την γνωρίζουμε με διανοητική διαδικασία και σας έδωσα και κείμενα Πατέρων να μελετήσετε. Κατά τους Πατέρες όχι μόνο η ουσία του Θεού είναι παντελώς άγνωστη αλλά και η Άκτιστος Ενέργεια, είναι “άρρητα ρήματα”. Μεταξύ κτιστού και Ακτίστου δεν υπάρχει analogia entis. Υπάρχει μόνο απαραιτητη ή ενδεχομενη μετοχή και τίποτε παραπάνω. Γιατί λοιπόν ο π. Σωφρόνιος ισχυρίζεται ότι: Ἡ Ἐνέργεια εἶναι δυνατὸν νὰ καταστεῖ γνωστὴ καὶ μεθεκτή. Τί εννοεί με το γνωστή; Ότι μπορεί να γνωριστεί με διαλεκτικό συλλογισμό; γι᾽αυτό αποδεχεται κατα συνεπεια τον αριστοτελισμό και τον Θωμισμό και ισχυρίζεται ότι ο Θεός “παρουσιάζεται στὰ κτιστὰ πνεύματα ποὺ Τον βλέπουν ὡς Καθαρὸ Δεδομένο. Ὡς Ὂν ἀπολύτως πραγματοποιημένο, ἄρα ὡς πραγματικότητα ἀπόλυτη ἢ τέλεια ἔκφραση τῆς Οὐσίας τὸ θεῖο Εἶναι ἀποκλείει τὴν παρουσία μέσα Του δυνατοτήτων μὴ πραγματοποιημένων καί, ἑπομένως, μπορεῖ νὰ ὁρισθεῖ ὡς Καθαρὰ Ἐνέργεια. Δηλαδή κατά τον π. Σωφρόνιο για τα κτιστά πνεύματα ο Θεός εμφανίζεται και ως καθαρό δεδομένο και ἐξ ὁλοκλήρου ἀκατάληπτος, ἀνονόμαστος, ἀκοινώνητος καὶ ἀμέτοχος γιὰ τὸ κτίσμα. Και το ένα και το αντίθετό του. Άντε κανείς να βγάλει άκρη. Χρησιμοποιείτε λοιπόν και σεις και εκείνος τον Θωμισμό για να προσπελάσετε την Άκτιστον Ενέργεια του Θεού και προσπαθείτε με αυτήν την αντιπατερική μεθοδο να δώσετε απαντήσεις; Αξιότιμε κύριε Περσυνάκη αν η Ακτιστη Ενέργεια του Θεού γνωρίζεται με θωμιστική και αριστοτελική μέθοδο τότε έχει απόλυτο δίκιο ο Ακινάτης ο οποίος ισχυρίζεται ότι δια των στοχασμών κυρίως γνωρίζουμε τον Θεό και λιγώτερο δια της μετοχής. Όταν μιλάμε στην Ορθόδοξη παράδοση για διάκριση μεταξύ ουσίας και ενεργείας στον Θεό, εννοούμε την φυσική ενέργεια της ουσίας Του, η οποία πηγάζει μεν αλλα και διακρίνεται από την ουσία του Θεού. Αλλά η φυσική αυτη ενέργεια της ουσίας του Θεού δεν είναι κάτι το απολύτως διαφορετικό και ξεχωριστό από την ουσία του Θεού. Δεν είναι άλλη πραγματικότητα η ουσία Του και άλλη η ενέργεια της ουσίας Του. Όμως ορισμένοι ορθόδοξοι θεολόγοι μιλάνε για την ενέργεια του Θεού σαν να είναι κάτι ουσιωδώς διαφορετικό από την ουσία του Θεού. Λένε δηλαδή ότι άλλη είναι η ουσία του Θεού και άλλη είναι η ενέργεια της ουσίας. Πράγματι αυτήν την εντύπωση μπορεί να αποκομίσει κάποιος, όταν διαβάζει τους Πατέρες, ότι δηλαδή άλλο πράγμα είναι η ουσία και άλλο η ενέργεια του Θεού. Όμως εκφράζονται έτσι οι Πατέρες μόνο για να τονίσουν την διάκριση μεταξύ ουσίας και ενεργείας στον Θεό. Εκείνο όμως που αυτοί οι θεολόγοι δεν παρατηρούν είναι ότι οι Πατέρες λένε ότι η ενέργεια του Θεού είναι φυσική ενέργεια της ουσίας ή Φυσεως του Θεού, δηλαδή ότι είναι ουσιώδης ενέργεια. Γι’ αυτήν την φυσική ενέργεια της ουσίας μιλάνε οι Πατέρες. Το άλλο που τονίζουν οι Πατέρες είναι ότι αυτή η φυσική ενέργεια της ουσίας του Θεού, όπως και η ουσία του Θεού, είναι απολύτως απλή. Αυτή όμως η μία απλή ενέργεια μερίζεται αμερίστως εν μεριστοίς. Τι σημαίνει αυτό; Εξ απόψεως της λογικης των αντιθέσεων του Αριστοτέλους αυτό είναι μία ανοησία. Διότι τι σημαίνει λογικά, οτι μερίζεται αμερίστως εν μεριστοίς; Δηλαδή τι σημαίνει ότι αυτή η ενέργεια κομματιάζεται χωρίς να κομματιάζεται; Πώς δηλαδή κάτι μπορεί να γίνεται πολλά και ταυτόχρονα να παραμένει ένα; Όμως όντως αυτή η απλή ενέργεια μερίζεται αμερίστως εν μεριστοίς! Το λένε οι Πατέρες αυτό το πράγμα. Το λέγει ο άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος. Αλλά η ίδια έκφραση υπάρχει και στον άγιο Ιωάννη τον Δαμασκηνό, καθώς και στον άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά. Όλοι τους λένε ότι αυτή η απλή ενέργεια πολλαπλασιάζεται. Πώς; Απολλαπλασιάστως. Πού; Εν τοις πολλοίς. Τι σημαίνει όμως αυτό; Σημαίνει ότι, όταν ο προφήτης έλθει σε θέωση, βλέπει ότι η ενέργεια του Θεού υπάρχει μέσα σε όλα τα κτίσματα. Μία είναι η ενέργεια του Θεού, αλλά με πολλά αποτελέσματα. Και η μία αυτή ενέργεια, παραμενει σε κάθε τι μία ενέργεια. Και μέσα σε κάθε μία από αυτές τις ενέργειες όλος ο Θεός είναι παρών! Ο Θεός, όταν δημιουργεί τον κόσμον, δημιουργεί τον κόσμον όχι κατ’ ουσίαν, αλλά κατ’ ενέργειαν και κατά βούλησιν. Οπότε υπάρχει ένωση της ακτίστου ενεργείας του Θεού με τα κτίσματα. Η ενέργεια του Θεού είναι απλή. Διακρίνεται όμως σε δημιουργική ενέργεια του Θεού, σε προνοητική (συντηρητική των κτισματων) ενέργεια του Θεού, σε καθαρτική ενέργεια του Θεού, σε φωτιστική ενέργεια του Θεού, σε θεωτική ενέργεια του Θεού. Μεταξύ αυτών των μορφών της μίας και μόνης ενεργείας του Θεού δεν υπάρχει ταυτότης. Αν υπήρχε ταυτότης, τότε όλα τα κτίσματα θα μετείχαν π.χ. στην θεωτική ενέργεια του Θεού. Τι θα εσήμαινε όμως αυτό; Ότι όλα τα κτίσματα θα έβλεπαν τον Θεόν. Πώς το ξέρουμε όμως ότι δεν υπάρχει ταυτότης; Από την εμπειρία της Θείας Χάριτος η Εκκλησία ξέρει πολύ καλά ότι η φωτιστική π.χ. ενέργεια του Θεού δεν είναι το ίδιο με την θεωτική ενέργεια του Θεού. Γιατί; Διότι εκείνοι που φθάνουν στην θέωση είναι οι Άγιοι. Οι άλλοι δεν φθάνουν στην θέωση. Οπότε το μερίζεται εν μεριστοίς δεν σημαίνει ότι αυτό που είναι μεγάλο (ο Θεός) μεριζόμενο, γίνεται μικρό, ότι λιγοστεύει δηλαδή ο Θεός. Όπως θα καταλάβατε λοιπόν η Άκτιστη Ενέργεια του Ακτίστου Θεού δεν καθίσταται γνωστή με διανοητική διαδικασία όπως φαντάζεται ο π. Σωφρόνιος. Εκτός και αν δεν κατάλαβα καλά τι εννοεί καθίσταται γνωστή. Περιμένω επεξηγήσεις. Για την Παλαιά Διαθήκη δεν μου απαντήσατε αν οι προφήτες που είχαν θεοπτία εβλεπαν κατα την θεοπτία τον Θεό να έχει μία μόνον υπόσταση, οπότε στην Καινή Διαθήκη ξαφνικά τριπλασιάστηκε. Δεν μου απαντήσατε αν η Παλαιά Διαθήκη αποκαλύπτει ένα Θεό με μίαν υπόσταση και η Καινή Διαθήκη ένα Θεό με τρεις υποστάσεις. Δηλαδή στην Παλαιά Διαθήκη η θεοπτία των Προφητών είναι διαφορετική από την θεοπτία των Αγίων της Καινής Διαθήκης; O Θεός εμφανίζεται διαφορετικά στις δύο Διαθήκες όπως ισχυρίζεται ο π. Σωφρόνιος και οι θεολόγοι της δύσεως; Εγώ όμως ξέρω ότι: Στην Παλαιά Διαθήκη η διάκρισις μεταξύ Θεού, Αγγέλου και Πνεύματος υπάρχει από την εμπειρία των Προφητών. Στην Καινή Διαθήκη η διάκρισις μεταξύ Πατρός, Υιού και Αγίου Πνεύματος προέρχεται από την εμπειρία της θεώσεως εν αναφορά προς την Ενσάρκωση. Έχοντες οι Απόστολοι και οι Πατέρες την ίδια εμπειρία με τους Προφήτες, διεπίστωσαν Φως εν Φωτί δια Φωτός. Στην Καινή Διαθήκη ο Πατέρας δεν είναι ενσαρκωμένος ούτε το Άγιον Πνεύμα είναι ενσαρκωμένο. Από την εμπειρία της θεώσεως διαπιστώνεται ότι ενσαρκωμένο είναι μόνον το ένα Φως, ο Λόγος. Οπότε υπάρχει ένωση μεταξύ της ανθρώπινης φύσεως του Χριστού και του Ακτίστου, η οποία δεν συμπεριλαμβάνει ενσαρκωμενα τα τρία Φώτα, αλλά μόνο το ένα Φως α) Στην Παλαιά Διαθήκη Υπάρχουν: · Ο Θεός, ο Γιαχβέ και το Πνεύμα του Θεού. · Ο Θεός, ο Κύριος της δόξης και το Πνεύμα του Θεού. · Ο Θεός, ο Άγγελος και το Πνεύμα του Θεού. Δηλαδή στην Παλαιά Διαθήκη υπάρχει σαφής ορολογία περί της Αγίας Τριάδος. Ο Προφήτης της Παλαιάς διαθήκης είναι εκείνος ο οποίος εδοξάσθη. Εκείνος δηλαδή που είδε την δόξαν του Αγγέλου ή διαφορετικά τον Άγγελον εν δόξη. Διαβάζοντας κανείς την Παλαιά Διαθήκη με Δυτικά γυαλιά, θα την βρει γεμάτη θαύματα και μόνο μία υπόσταση του Θεού θα αναγνωρίσει. Αν όμως την διαβάσει με Πατερικά γυαλιά, δεν υπάρχουν θαύματα στις περιπτώσεις των Θεοφανειών. Απλώς υπάρχουν και περιγράφονται αποκαλύψεις της δόξης Τριαδικού Θεού. β) Στην Καινή Διαθήκη Εδώ προστίθενται εκτός από τους παραπάνω όρους και οι όροι Πατήρ και Υιός. Δηλαδή η μόνη διαφορά στην ορολογία περί Θεού στην Καινή Διαθήκη είναι ότι προστίθενται ο Πατήρ και ο Υιός. Αυτή η διαφορά προσετέθη εξ αιτίας της Ενσαρκώσεως. Εξ αιτίας της Ενσαρκώσεως αποκαλύπτεται στην Καινή Διαθήκη ο Θεός ως Πατήρ και ο Άγγελος ως Υιός. Εκτός από αυτήν την διαφορά δεν υπάρχει άλλη διαφορά, όπως είπαμε, μεταξύ Παλαιάς και Καινής Διαθήκης ως προς την ορολογία περί Θεού. Αυτή η εμπειρία της αποκαλύψεως του Θεού στην ανθρώπινη ιστορία (είτε ως ο άσαρκος Άγγελος της δόξης στην Παλαιά Διαθήκη είτε ως ο Χριστός εν δόξη στην Καινή Διαθήκη) είναι η σπονδυλική στήλη και της Εβραϊκής παραδόσεως, της Παλαιάς Διαθήκης και της Χριστιανικής παραδόσεως της Καινής Διαθήκης, καθώς και της Πατερικής παραδόσεως. Και σας φέρνω ένα παράδειγμα προσωπικής μαρτυρίας μέσα στα πλαίσια της Πατερικής Παραδόσεως: Είναι η εμπειρία της θεώσεως, που είχε ο ίδιος ο άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος, ο οποίος στην μάχη που έδωσε εναντίον των Ευνομιανών επεκαλέσθη όχι μόνον την μαρτυρία -εμπειρία της θεώσεως των Προφητών της Παλαιάς Διαθήκης και των Αποστόλων, αλλά και την ιδική του προσωπική εμπειρία. Ο π. Σωφρόνιος ισχυρίζεται διαφορετικά πράγματα πάνω σ᾽αυτό το θέμα. Διαβάζοντας μερικες σελίδες από το βιβλίο του “Ασκησις και Θεωρια” συγκλονίσθηκα όταν έφθασα στην σελιδα 147: Διαπίστωσα με έκπληξη οτι η θέωση του ανθρώπου κατα τον π. Σωφρονιο δεν συμπεριλαμβάνει το ανθρώπινο Σώμα αλλα περιορίζεται σε ένωση μόνον “του πνεύματος ημων μετα του Θεου” οπως ακριβώς διδάσκουν οι Αυγουστίνος και Θωμάς. Αντιλαμβάνεται δε ως σωτηρία την πλήρως ενεργοποιημένη κατάσταση του πνεύματος του ανθρώπου ο οποίος κατορθώνει μόνος του ως πνεύμα χωρίς να έχει ανάγκη απο Άκτιστες Ενέργειες να σώσει τον εαυτό του ! Γράφει: “Δια της ενωσεως του πνευματος ημων μετα του Θεου ( από την στιγμή που για τον Σωφρόνιο ο Θεός είναι απολύτως πραγματοποιημένο όν είναι ποτέ δυνατή τέτοια ένωση με το Άκτιστο Actus Purus;) πραγματοποιειται εις το ακεραιον εν ημιν η περι ημας σκεψις του Κτίστου (εννοεί προφανώς ως σκέψι την προαιώνιο βουλή σωτηρίας του ανθρωπίνου γένους δια της μεταβολής εκάστου των σωζομένων σε actus purus ) Πραγματοποιειται τοτε τοσουτον πληρως (η μεταβαση στο actus purus) ωστε δεν υφισταται πλεον εις την ζωην ημων δυνατοτης μη αναπτυχθεισα ηδη, δυναμις μη πραγματοποιηθεισα ηδη. Η ζωη ημων καθισταται καθαρα ενεργεια καθ ομοιωσιν του Θεου”. Αν πιστεύετε κ.Περσυνακη ότι το ανωτέρω απόσπασμα της σελίδος 147 εκφράζει σαφώς την περί θεώσεως διδασκαλία των αγίων Πατέρων της εκκλησίας μας, έχετε προφανώς κάποιο σοβαρό πρόβλημα στην κατανόηση της κατ Ανατολάς Ορθοδόξου Θεολογίας. Εκτός και αν εγώ δεν τον κατάλαβα καλά. Εσείς όμως που είσθε βέβαιος ότι τον καταλάβατε πολύ καλά τον π.Σωφρόνιο, και τον ανακηρύξατε ήδη “καύχημα της Ορθοδοξίας”, θα μπορέσετε άραγε να με βοηθήσετε στην κατανόηση αυτών των απόψεών του;

H ΑΝΤΙΠΑΤΕΡΙΚΗ "ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ" ΤΟΥ ΕΚΛΕΚΤΟΥ ΤΟΥ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΣΜΟΥ ΣΩΦΡΟΝΙΟΥ ΤΟΥ ΕΣΣΕΞ.

Διάλογος περί Ουσίας και Ενεργείας

Ερώτημα κ. Εμμανουήλ Περσυνάκη

Νέα Μουδανιά 20 Απριλίου 2017
Αξιότιμε Κύριε Διευθυντά.
Στο υπ’ αριθμ. 2156 φύλλο της 10ης Μαρτίου τρέχοντος έτους του «Ορδοδόξου Τύπου» και ειδικότερα στο άρθρο του κ. Γεωργίου Καραλή διάβασα με έκπληξη ότι: «Αυτά που γράφει ο π. Σωφρόνιος σε κάποια σημεία δεν είναι ούτε ορθόδοξα, ούτε πατερικά. Έρχεται σε αντίθεση με τους Πατέρες της Εκκλησίας, όπως για παράδειγμα με τον Γρηγόριο Παλαμά και τις πανορθόδοξες συνόδους της εποχής του, γράφοντας ότι ο Θεός είναι actus purus, καταλύοντας με αυτό τον τρόπο τον διαχωρισμό ουσίας και ενεργειών  στον Θεό που είναι μία σημαντική διαφορά μας με την Ρωμαιοκαθολική θεολογία» (σ. 5).
Δεν είμαι ειδικός στην δογματική θεολογία, όπως φαίνεται να είναι ο Διδάκτωρ της Ιατρικής του Πανεπιστημίου της Γένοβας κ. Καραλής. Διαβάζοντας όμως ως καλόπιστος αναγνώστης το σχετικό σημείο, στο οποίο αναφέρεται προφανώς ο  κ. Καραλής, είδα ότι ο π. Σωφρόνιος γράφει τα εξής: «Ως Ον εν Εαυτώ και Ουσία εν Εαυτή, το θείο Είναι υπερβαίνει οποιονδήποτε προσδιορισμό και αποκλείοντας κάθε θεογονική διαδικασία παρουσιάζεται στα κτιστά πνεύματα που το βλέπουν ως Καθαρό Δεδομένο. Ως Ον απολύτως πραγματοποιημένο, άρα ως πραγματικότητα απόλυτη η τέλεια έκφραση της Ουσίας το θείο Είναι αποκλείει την παρουσία μέσα Του δυνατοτήτων μη πραγματοποιημένων και, επομένως, μπορεί να ορισθεί ως Καθαρά Ενέργεια» (Αρχιμ. Σωφρονίου, Άσκηση και θεωρία, Έσσεξ Αγγλίας 2010, σ. 132).
Τι άλλο έπρεπε να πει ο π. Σωφρόνιος, για να πεισθεί ο κ. Καραλής ότι  ότι δεν καταλύει τον διαχωρισμό Ουσίας και Ενεργειών  στον Θεό; Η μήπως  σφάλλει ο π. Σωφρόνιος που δεν αναγνωρίζει την παρουσία δυνατοτήτων μη πραγματοποιημένων στο θείο Είναι;
Παρακαλώ για την δημοσίευση του παρόντος, ώστε να γίνει γνωστή η θέση του πατρός Σωφρονίου και να οδηγηθούν οι αναγνώστες της εφημερίδας σας σε ορθά συμπεράσματα.

Απάντησις κ. Γεωργίου Καραλή

Αξιότιμε κύριε Περσυνάκη σας ευχαριστώ για την ερώτηση που υποβάλλετε, αλλά για να είμαι ειλικρινής απέναντί σας με εκπλήσσει. Καταλαβαίνω ότι δεν είστε ειδικός επί του θέματος, αλλά η ορθόδοξος πίστη μας δεν χρειάζεται ειδικούς, χρειάζεται ανθρώπους που πρωτίστως έχουν μελετήσει τους Πατέρες της Εκκλησίας και τους έχουν κατανοήσει με σωστό τρόπο, ώστε να μη απομακρύνονται από αυτούς. Τα κείμενα του π. Σωφρονίου σας πληροφορώ ότι είναι πιο δυσνόητα από τους Πατέρες. Δεν δικαιολογείται ένας άνθρωπος να έχει διαβάσει κείμενα και έργα του Σωφρονίου και να μη έχει διαβάσει Αγ. Μάξιμο Ομολογητή και Αγ. Γρηγόριο Παλαμά. Πρώτα μελετάμε τα έργα των πατέρων και μετά μπορούμε να διαβάσουμε τα κείμενα θεολόγων και φιλοσόφων της σημερινής εποχής. Αν δεν γίνει αυτό τότε απαραιτήτως θα πέσουμε σε αίρεση, γιατί δεν θα είμαστε σε θέση να καταλάβουμε τους Πατέρες και την Ορθοδοξία.

Εγώ δεν είμαι θεολόγος, ξεκινώ από πρακτικές σπουδές. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν έχω μελετήσει με προσοχή και από την παιδική μου ηλικία τα κείμενα των Πατέρων. Οι πρακτικές σπουδές με δίδαξαν όμως ότι όταν δίνω  ορισμό καρδιάς δεν εννοώ εγκέφαλο. Αν κάνω κάτι τέτοιο σημαίνει ότι χάνω κάθε επιστημονική αξιοπιστία. Ορισμένοι θεολογικοί κύκλοι στην Ελλάδα δυστυχώς μπερδεύουν πολλά πράγματα, γιατί δεν διαθέτουν επιστημονική ακρίβεια. Η επιστημονική ακρίβεια πιστοποιεί ότι ο ορισμός που δίνει ο Ακινάτης για το Actus Purus είναι ο ίδιος με του π. Σωφρονίου και σημαίνει σαφέστατα ταυτότητα ουσίας και ενέργειας επί Θεού. Για να το καταλάβετε, αν δεν γνωρίζετε λατινικά θα σας πω πρωτίστως ότι Αctus Purus στα ελληνικά μεταφράζεται Καθαρή Ενέργεια. Θα σας παραθέσω τα ίδια τα λόγια του Ακινάτου και παραπομπές, για να μπορέσετε να επαληθεύσετε. Βέβαια ο Ακινάτης είναι πιο επεξηγηματικός από τον Σωφρόνιο, ο οποίος απλώς αντιγράφει την θέση του. Στο δεύτερο μέρος θα δούμε τι λένε οι Πατέρες, για να καταλάβει ο κόσμος ποιές είναι οι διαφορές.

Θωμάς Ακινάτης

Γιατί λοιπόν ο Ακινάτης χρησιμοποιεί τον όρο Καθαρή Ενέργεια; Αρκεί κανείς να σκεφθεί ότι η Αριστοτελική φιλοσοφία μελετά την σχέση μεταξύ  Ενέργειας και ουσίας .  Ο Ακινάτης το εφαρμόζει αυτό στην Θεία ουσία λέγοντας ότι στον Θεό υπάρχει πληρότητα τελειότητος και γι’ αυτό δεν παραδεχόμαστε σε Αυτόν  μίξη  με καμμία παθητική δυνατότητα μη πραγματοποιημένη. Ο Θωμάς ο Ακινάτης μιλάει για Καθαρή Ενέργεια, όταν μελετάει το θέμα της θεϊκής απλότητος λέγοντας ότι στον Θεό δεν υπάρχει σύνθεση ύλης και μορφής και εξ αιτίας αυτού δεν μπορεί να αποδοθεί σε Αυτόν καμμία μορφή παθητικής δυνατότητος μη πραγματοποιημένης. «deus est actus purus non babens aliquid de potentalitate» (STIqIII Ι). Σε πολλά άλλα σημεία στη Summa Theologiae  μιλώντας για το αμετάβλητο του Θεού μας λέει et quod huiusmodi primum ens oportet esse purum actum absque permixtione alicuius potentiae (STIqIX Ι). Όταν ομιλεί για τον τρόπο που ο Θεός μπορεί  να γνωριστεί από τα κτίσματά Του αναφέρει ότι δεν υπάρχει καμμία παθητική δυνατότητα μη πραγματοποιημένη: qui est actus purus absquw omni permixtione potentiae. Όσο αφορά την γνώση του Θεού μας αναφέρει ότι αυτή δεν είναι ποιότητα αλλά ουσία και καθαρή Ενέργεια. Scientia non est qualitas in Deo vel habitus, sed substantia et actus purus (STIqXIV a1). Σ’ αυτό το σημείο ο Θωμάς ταυτίζει την ουσία του Θεού με την Ενέργειά Του  κι επειδή ταυτίζονται όλη η ουσία του Θεού είναι Ενέργεια και ονομάζεται καθαρή Ενέργεια. Εφ’ όσον στον Θεό δεν υπάρχει καμμιά δυνατότητα μη πραγματοποιημένη (ο Θεός λοιπόν είναι Ενεργεία ον) όλη η ουσία του Θεού θα πρέπει να ταυτίζεται με την ενέργειά Του. Αν η ουσία στον Θεό δεν ταυτιζόταν με την ενέργειά Του τότε ο ίδιος ο Θεός θα γινόταν δυνάμει ον,δηλαδή θα υπήρχαν μέσα στον Θεό δυνατότητες μη πραγματοποιημένες, γιατί η ουσία είναι μετοχή της ύλης στο είδος.   Ο Θεός είναι όλος Καθαρή Ενέργεια και για τα υπαρκτά όντα και για τα νοητά: est sicut actus purus tam in ordine existentium quam in ordine intelligibilium (.STIqXIV a2).  Γίνεται φανερό ότι ο Θωμάς θέλει να πει ότι ο Θεός παρουσιάζεται για τα πλάσματά Του σαν ένα Καθαρό Δεδομένο, μία πληρότητα της τελειότητας και βέβαια  καθετί που δημιουργείται θα πρέπει να βρίσκεται στο δυνάμει ον και δεν μπορεί να είναι Καθαρά Ενέργεια, που είναι μόνο χαρακτηριστικό του Θεού. (βλέπε STIqXLIV a1) Εδώ θα πρέπει να πούμε ότι λέγοντας ότι ο Θεός είναι καθαρή Ενέργεια σημαίνει ότι για τον Θωμά ο Θεός από τη φύση Του είναι απλός και τέλειος και έχει την πληρότητα της τελειότητας χωρίς να μπορεί να επαυξάνεται η να ελαττώνεται η να διαιρείται σε μέρη, η να έχει  δυνατότητα να αλλάξει, αλλά πρέπει να είναι άπειρος, μεγαλειώδης και αναλλοίωτος. Όλα αυτά εκλαβάνονται όχι σαν έλλειψη, αλλά σαν τελειότητα. non proprer eius defectum, sed quia superexcedit.
Ο Όρος λοιπόν Καθαρή Ενέργεια σημαίνει ότι στον Θεό δεν υπάρχουν δυνατότητες μη πραγματοποιημένες, (ο Θεός δεν είναι δυνάμει ον) και γι’ αυτό η ουσία Του ταυτίζεται με την καθαρή Ενέργεια (ο Θεός είναι ενεργεία ον). Δηλαδή το ίδιο πράγμα ακριβώς  που αναλύει και ο π. Σωφρόνιος, την ίδια ακριβώς ερώτηση που μου κάνετε κι εσείς. Και βέβαια ο π. Σωφρόνιος δεν το δανείζεται από τους Πατέρες της Εκκλησίας, αλλά από τον ίδιο τον Θωμά τον Ακινάτη η αντιγράφει από γαλλική η ρωσσική δογματική το πιθανώτερο γραμμένη με την λογική μέθοδο  του Ακινάτου. Όταν χρησιμοποιούμε τον όρο καθαρή Ενέργεια δηλώνουμε ταυτόχρονα ότι όλη η ουσία του Θεού ταυτίζεται με την Ενέργειά Του. Δηλώνουμε επίσης ότι ο Θεός ενεργεί πάντοτε χωρίς ποτέ να υπάρχει μία παύση των ενεργειών Του, ακριβώς όπως ισχυρίζεται ο Ακινάτης.
Σ’ αυτό εδώ το σημείο μπορούμε να θέσουμε και τα εξής ερωτήματα στον Ακινάτη, τον π. Σωφρόνιο και σε σας κύριε Περσυνάκη: Είναι σε θέση οποιαδήποτε «κτιστά πνεύματα» να δουν τον Θεό «ως καθαρό δεδομένο»;  Επίσης αν δεχθούμε τον Θεό ως «απολύτως πραγματοποιημένο Ον» δεν σημαίνει αυτό, κατ’ ανάγκην, ότι κάποια στιγμή μέσα στην Αιωνιότητα ο Θεός «πραγματοποιήθηκε»,  δηλαδή  μετεβλήθη  από  απρα­γματοποίητο ον  σε απολύτως πραγματοποιημένο ον;  Και τέλος: Μπορεί να «ορισθή» το Θείον;

Αριστοτελική και Πατερική λογική

Για τους Πατέρες όμως δεν τίθενται τέτοιες ερωτήσεις, γιατί χρησιμοποιούν μία άλλη λογική. Η λογική των Πατέρων μας λέει ότι μπορούμε μεν να ισχυριστούμε ότι ο Θεός είναι καλός, αγαθός, δημιουργός…  Αλλά το κάλλος η η αγαθότης δεν  ανήκουν στην ουσία του Θεού, επειδή αυτή είναι παντελώς άγνωστη σε μας και αμέθεκτη. Προέρχονται μεν εκ της ουσίας, αλλά δεν είναι ουσία.  Η αγαθότης και το κάλλος αποτελούν Άκτιστες Ενέργειες του Ακτίστου Θεού. Μπορούμε να δώσουμε ένα παράδειγμα και να πούμε ότι ο Θεός δημιουργεί. Αυτή η δημιουργικότητα είναι Άκτιστη Ενέργεια. Στην θεολογική γλώσσα λέμε ότι ο Θεός θεοποιεί τον άνθρωπο, δηλαδή τον καθιστά κατά χάριν θεό με την θεοποιό Του ενέργεια. Όταν μιλάμε για τις δραστηριότητες του Θεού εννοούμε πάντοτε τις ενέργειές Του. Για την ουσία του Θεού δεν θα μπορέσουμε ποτέ να πούμε τίποτε.   Οι πατέρες ονομάζουν τον Θεό Υπερούσιο και Υπερούσια κρυφιότητα. Αυτό σημαίνει, αξιότιμε κύριε Περσυνάκη, ότι δεν μπορούμε να εφαρμόσουμε την αριστοτελική μέθοδο, για να ορίσουμε και καταλάβουμε τον Θεό, όπως κάνει ο Ακινάτης η ο π. Σωφρόνιος. Ο Θεός δεν είναι ούτε δυνάμει ον (δυνατότητες μη πραγματοποιημένες) ούτε όλη Του η ουσία είναι Ενέργεια, Ενεργεία ον (γιατί δεν υπάρχουν δυνατότητες μη πραγματοποιημένες). Είναι απλώς Υπερούσιος υπεράνω του νου και κάθε ουσίας και γνώσεως. Η μέθοδος του Αριστοτέλη χρησιμοποιείται, για τα δημιουργημένα όντα, τις ουσίες αυτών και ποτέ για την Υπερούσιον Κρυφιότητα. Αν μας ενδιέφερε το δόγμα δεν θα θέταμε την ερώτηση: «μήπως  σφάλλει ο π. Σωφρόνιος που δεν αναγνωρίζει την παρουσία δυνατοτήτων μη πραγματοποιημένων στο θείο Είναι;» Προσέξτε την απάντηση των Πατέρων, για να καταλάβετε την απόκλιση από αυτούς του π. Σωφρονίου.
Όλες οι θεϊκές πραγματικότητες και όσα μας φανερώνονται από τον Θεό μόνο με την συμμετοχή μας σ’ αυτές μας γίνονται γνωστές. Ποιές όμως είναι οι θείες πραγματικότητες καθ’ εαυτές ως προς την πηγή και ίδρυσή τους, αυτό  είναι υπεράνω του νου και κάθε ουσίας και γνώσεως. Έτσι, αν ονομάσουμε την υπερ­ούσια κρυφιότητα Θεό η ζωή η ουσία η φως η λόγο, δεν εννοούμε τίποτε άλλο παρά τις ενέργειες που προβάλλονται από το Θεό προς εμάς, είτε θεωτικές είναι, είτε ουσιοποιές, είτε ζωογόνες, είτε σοφοδώρες. Την ίδια όμως την υπερούσια κρυφιότητα την προσεγγίζουμε με την απαλλαγή μας απ’ όλες τις διανοητικές μας δραστηριότητες, χωρίς να είμαστε σε θέση να διαπιστώσουμε καμμιά σύμπτωση της θέωσης  η της  ζωής η της ουσίας  με την αιτία τους που είναι απομακρυσμένη υπερβατικώς απ’ όλα. [1]
Άλλο  λοιπόν  η ουσία του Θεού, που είναι και  παραμένει αμέθεκτη και άγνωστη και άλλο  η ενέργεια του Θεού, η οποία γίνεται μεθεκτή από τον άνθρωπο. Μπορούμε λοιπόν να ισχυριστούμε ότι η άκτιστη ενέργεια του Θεού, είναι  δραστηριότητα της ουσίας Του, με την οποία δημιουργεί τα κτίσματα και διατηρείται σε κοινωνία με όλα και φυσικά και με τον άνθρωπο. Λέγοντας κάτι τέτοιο δεν επιδιώκουμε βέβαια να χωρίσουμε τον Θεό σε δραστηριότητα και ουσία. Ο Θεός είναι και παραμένει Ένας. Παραμένει κρυφός και αμέθεκτος ως θείος γνόφος  και συνάμα παραμένει μεθεκτός και μπορεί να κοινωνεί με όλα Του τα Κτίσματα. Έχουμε εδώ μία λογική αντινομία που ανατρέπει την λογική του Αριστοτέλους. Ο Αριστοτέλης λέει ότι υπάρχει το πρώτο κινούν, του οποίου  η ουσία  είναι ενέργεια[2]. Δηλαδή ο Αριστοτέλης  φαίνεται να ταυτίζει την ενέργεια του Θεού με την ουσία Του. Αλλά ο Θεός είναι τόσο η άκτιστη ενέργειά του όσο και η Ουσία Του. Γι’ αυτό τον λόγο ο Θεός είναι ταυτόχρονα μεθεκτός και αμέθεκτος, σύμφωνα με τους θεωμένους Πατέρες.
Ο Γρηγόριος Παλαμάς, απαντώντας στον Βαρλαάμ, επεξηγεί με σαφή και κατανοητό τρόπο: όλα αυτά που στην πραγματικότητα υπάρχουν, μπορούν να μετέχουν του Θεού και, παρ’ όλα αυτά, η υπερούσια ουσία του Θεού μένει τελείως αμέθεκτη. Επομένως θα πρέπει να υπάρχει κάτι άλλο μεταξύ της αμέθεκτης ουσίας του Θεού και των μετεχόντων σε Αυτήν. Εξ αιτίας αυτού του  άλλου κάθε πραγματικότης που υπάρχει, μετέχει στην δημιουργική και συνεκτική δραστηριότητα του Θεού. Θα ήταν τρομακτική απώλεια αν εξαφανίζετο ο ενωτικός αυτός κρίκος μεταξύ  αμέθεκτης ουσίας και κτισμάτων μετεχόντων στις ενέργειές Του.  Αν θέλεις να μας κάνεις μετόχους του Θεού, μη μας απομακρύνης από την πραγματική αυτή ενότητα  κατασκευάζοντας  αγεφύρωτο χάσμα είτε μεταξύ του Θεού και  δημιουργίας, είτε μεταξύ της πρόνοιάς Του και της κάθε υπαρκτής πραγματικότητος!  αν  κάνεις κάτι τέτοιο  πρέπει να ψάξουμε να βρούμε  άλλον Θεόν, όχι μόνο αυτοτελή, αυτενέργητο (Απόλυτον, Ελεύθερον από κάθε μεταβλητότητα), που δεν ασχολείται μόνο με τον εαυτό Του, αλλά είναι και αγαθός. Και μέσα από το πλήθος της αγαθότητάς Του, δεν  ικανοποιείται να ενεργεί μόνο για τον εαυτό Του, ούτε βέβαια να μένει χωρίς ενεργοποιημένα θελήματα, αλλά  στρέφεται υπεράγαθα προς τα κτίσματά Του.  Μόνο έτσι είναι σε θέση να μας ευεργετεί και βέβαια δεν προτιμά να παραμένει ανίκανος προς ευεργεσία. Με αυτόν τον τρόπο  είναι και ακίνητος και κινούμενος. Έτσι παραμένει σταθερά μεθεκτός σε όλη την δημιουργία  μέσω των δημιουργικών του επαφών και των προνοητικών Του δραστηριοτήτων. Γιατί αν δεν είναι σε θέση να γίνεται μεθεκτός, θα πρέπει να ψάξουμε να βρούμε άλλον Θεόν που θα είναι μεθεκτός έτσι ώστε μετέχοντας σε Αυτόν  να μπορούμε να υπάρχουμε, να ζούμε και να γινόμαστε ένθεοι [3]

Περί Ακτίστου Ενεργείας

Σύμφωνα με τους Πατέρες, η Άκτιστη Ενέργεια, προέρχεται εκ της μιας ουσίας του Τριαδικού Θεού, «και από αγαθότητα πληθύνεται και πολλαπλασιάζεται, σε πολλές επιμέρους ενέργειες μένοντας υπερενωμένη”. Οι δημιουργικές ενέργειες  δίνουν ζωή στα κτίσματα, οι σοφοποιές  δίνουν σοφία, και άλλες ενέργειες δίνουν άλλες δωρεές της θείας αγαθότητας, η οποία είναι αιτία όλων και στη πραγματικότητα όλες οι ενέργειες είναι κοινές και ενωμένες «και ένα σε όλη την θεότητα και όλη της μετέχεται από τον καθένα μέτοχο ολόκληρη και συγχρόνως από κανένα με κανένα τρόπο.  Όπως συμβαίνει μ’ ένα σημείο που είναι στη μέση ενός κύκλου και μετέχεται από όλες τις ευθείες που ξεκινούν από την περιφέρεια του κύκλου. Ένα άλλο παράδειγμα είναι το πλήθος των εκτυπωμάτων μιας σφραγίδας που μετέχουν όλα της αρχέτυπης σφραγίδας, αλλά κανένα από αυτά δεν περιλαμβάνει ολόκληρη και αυτούσια την σφραγίδα κατά κανένα μέρος της. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η σφραγίδα δεν είναι σε όλα τα εκμαγεία όλη και η αυτή. Αυτό όμως δεν εξαρτάται από την σφραγίδα, γιατί αυτή προσφέρει στον καθένα ολόκληρο και τον ίδιο  εαυτόν της. Η διαφορά αυτών που μετέχουν είναι που καθιστά ανόμοια τα εκτυπώματα της μιας και ολικής  αρχετυπίας. Για παράδειγμα, αν οι μετέχοντες είναι απαλοί και καλοτύπωτοι, λείοι και αχάρακτοι, και δεν είναι ελαστικοί και σκληροί, ούτε ευδιάχυτοι και ρευστοί, θα δεχθούν καθαρό, σαφές και μόνιμο εκτύπωμα. Αν όμως λείπει κάτι από τις ιδιότητες που αναφέραμε, αυτό θα λείπει εξ αιτίας  του αμεθέκτου, ατυπώτου και  ασαφούς σφραγίσματος και εξ αιτίας όλων των άλλων ατελειών που προκαλούνται από  ακαταλληλότητα  μετοχής»… Η Μονάς λοπόν  «αφού έχει δωρίσει και έχει εκχύσει σε όλα τα όντα την μετουσία όλων των αγαθών, διακρίνεται ενωμένως, πληθύνεται ενικώς και πολλαπλασιάζεται αμεταδότως από την μοναδική πηγή της. Έτσι λοπόν, επειδή ο Θεός είναι υπερ­ούσιος, ενώ από το άλλο μέρος χαρίζει την ύπαρξη στα όντα και παράγει όλες τις ουσίες, και λέγεται ότι το ένα εκείνο ον πολλαπλασιάζεται με την από αυτό παραγωγή των πολλών όντων, ενώ αυτό παραμένει ένα  ενωμένο κατά την ενέργεια και πλήρες ως προς τις  διακρίσεις, εξ αιτίας του ότι είναι υπερουσίως απομακρυσμένο από όλα τα όντα και εξ αιτίας του ενιαίου τρόπου παραγωγής των όλων και της αμείωτης εκχύσεως των αμειώτων μεταδόσεών του…». «Επίσης, επειδή δια της θεώσεως που προέρχεται από Αυτόν, σύμφωνα με την δυνατότητα του καθενός, πολλοί γίνονται θεοί,  φαίνεται μεν ότι υπάρχει διάκριση και πολλαπλασιασμός του ενός Θεού, αλλά όμως δεν είναι λιγότερο ένας θεός, αμέριστος ανάμεσα στα μεριστά ενωμένος στον εαυτό του, αμιγής και απλήθυντος σε σύγκριση  με  τα  πολλά». [4]

Σύμφωνα λοιπόν με τους Πατέρες η ενέργεια του Θεού είναι μία και προέρχεται εκ της ουσίας του Τριαδικού Θεού. Αυτή την ενέργεια μπορούμε να την διακρίνουμε σε δημιουργική, προγνωστική προνοητική, αγιαστική, θεοποιό και τα λοιπά. Και βέβαια η άκτιστη ενέργεια του Θεού είναι αΐδιος παρά το γεγονός ότι δεν είναι αγέννητη και άναρχη και χωρίς παύση. Για να το καταλάβουμε αυτό ας σκεφτούμε ότι και ο Λόγος είναι αΐδιος παρά το γεγονός ότι δεν είναι αγέννητος και άναρχος, αφού είναι γεννητός και συνάναρχος με τον Πατέρα. [5]

Όταν λοιπόν ο Λόγος δημιουργεί  ονομάζουμε την ενέργειά Του δημιουργική,  η οποία δεν έχει αρχή αλλά έχει  τέλος (παύση), εκεί που τελειώνει η κάθε συγκεκριμένη δημιουργία. Η προγνωστική ενέργεια  αρχή δεν έχει, αλλά έχει  τέλος εκεί που ολοκληρώνεται η πρόγνωση των όντων[6], τα οποία προέγνωσε και η θεοποιός ενέργεια που δραστηριοποιείται με την θεοποίηση του ανθρώπου δεν έχει όμως κανένα τέλος. Η δημιουργική ενέργεια του Θεού  είναι  άκτιστη ενέργεια  που το αποτέλεσμά της είναι κτιστό:  ο δημιουργημένος κόσμος

Ο Θεός είναι Άκτιστος, κανένας δεν τον δημιούργησε, και η Ουσία του είναι αναίτιος. Από την άλλη μεριά ο κόσμος δεν  προέρχεται από την  ουσία  του Θεού. Δεν είναι δηλαδή άκτιστος. Ο άνθρωπος είναι βιολογικό ον, αλλά τα κατασκευάσματα του ανθρώπου  είναι από ορισμένα υλικά που σίγουρα δεν ανήκουν στη φύση του ανθρώπου. Τα ανθρώπινα κατασκευάσματα όμως, προέρχονται από την δημιουργική του ενέργεια, είναι  προϊόντα ανθρώπινης ενέργειας, όχι της ουσίας του ανθρώπου. Το παιδί που γεννιέται από μία μάνα έρχεται όμως από την ίδια φύση με τον άνθρωπο, είναι δηλαδή προϊόν της ουσίας του. Τηρώντας τις αναλογίες, θα μπορούσαμε να πούμε ότι, κάτι παρόμοιο συμβαίνει και με τον Θεό. Ο άνθρωπος είναι προϊόν της δημιουργικής ενέργειας του Θεού, αλλά διάφορος από την φύση Του. Ο άνθρωπος είναι  βιολογικό ον, έχει  βιολογική ζωή, ο Θεός έχει ζωή που δεν είναι βιολογική. Ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται τη ζωή του ως βιολογική. Ξεκινάει  από ένα κύτταρο και φτάνει στους πιο πολύπλοκους οργανισμούς. Πως όμως θα μπορέσει να αντιληφθεί κανείς  την ζωή του Θεού που δεν είναι βιολογική; Πως ο εγκέφαλός μας θα μπορέσει να την καταλάβει; Τι σημαίνει για μας το ότι Κάποιος έχει άκτιστη ζωή, αλλά δεν  είναι βιολογικό ον;  Πως θα μπορέσουμε ποτέ να  περιγράψουμε αυτή τη ζωή; Και τι θα μπορούσαμε ποτέ να πούμε για την ζωή του Θεού, καθώς και για την ουσία Του; Η ζωή του Θεού, δεν πρέπει ποτέ να το ξεχνάμε, είναι  ενέργειά Του.

Κατά συνέπεια οι ενέργειες του Θεού είναι μεν μεθεκτές στον άνθρωπο, δηλαδή ο άνθρωπος μπορεί να κοινωνεί μαζί Τους, παραμένουν δε Άκτιστες, ενώ ο άνθρωπος παραμένει κτιστός. Και μεταξύ κτιστού και Ακτίστου δεν υπάρχει analogia entis.  Δεν θα μπορέσει ποτέ ο άνθρωπος με διανοητική διαδικασία να καταλάβει, όχι μόνο την ουσία του Θεού, μα ούτε και την ενέργειά Του. Παρ’ όλα αυτά η ουσία  δεν παύει να είναι αμέθεκτη και η ενέργεια δεν παύει να είναι μεθεκτή. Αυτό δεν σημαίνει ότι ο άνθρωπος δεν θα μπορέσει ποτέ να ζήσει την ίδια τη ζωή του Θεού.  Αυτό πραγματοποιείται από την θεοποιητική Του ενέργεια. Αυτή απάγει τον άνθρωπο και τον πηγαίνει στην Βασιλεία του Θεού, δηλαδή στην άκτιστη ζωή του Θεού, και τον κάνει να ζει την ίδια ζωή με τον Θεό. Έτσι ο Απόστολος Παύλος ανηρπάγη μέχρι τρίτου ουρανού, και αν και μετέσχε προσωρινά της ζωής του Θεού, δεν μπόρεσε ποτέ  διανοητικά να εξηγήσει τι του συνέβη. Το μόνο που μπόρεσε να εκφράσει είναι  άρρητα ρήματα.[7] Κανένα μάτι δεν είδε ποτέ και κανένα αυτί δεν άκουσε, αυτά που ετοίμασε ο Θεός γι’ αυτούς που τον αγαπούν.[8]
Η θεοποιός ενέργεια, όπως και οι άλλες ενέργειες, του Θεού είναι άκτιστη,  προέρχεται από την ουσία του Θεού και είναι ατελεύτητος και το αποτέλεσμά της είναι επίσης άκτιστο.  Η θεοποιός ενέργεια κάνει τον άνθρωπο άκτιστο κατά χάρη, δηλαδή παντογνώστη, πανταχού παρόντα, χωρίς αρχή και τέλος, τον κάνει να περνάει δια του σώματος κεκλεισμένων των θυρών, που δεν είναι ιδιότητες του κτιστού, αλλά του ακτίστου. Αυτό οι πατέρες το ονόμασαν θεοποίηση του ανθρώπου. Και βέβαια έβλεπαν ότι αυτό γινότανε δια της θεοποιητικής ενέργειας, που όχι μόνο η αρχή της είναι άκτιστη αλλά και το αποτέλεσμά της.

Καθώς ωραιότατα το περιγράφει ο Μάξιμος ο Ομολογητής ο Λόγος διεισδύει σε αυτόν (στον άνθρωπο του Θεού) μέχρι  μερισμού  ψυχής και  πνεύματος χάρις στην αρετή και στην γνώση και δεν υπάρχει πλέον σε αυτόν κανένα μέρος άμοιρο της παρουσίας Του- και λοιπόν αυτός έγινε χωρίς αρχή και χωρίς τέλος, αφού δεν έχει μέσα του να κινείται την χρονική ζωή, η οποία έχει αρχή και τέλος, και  δονείται από πολλά πάθη, αλλά έχει μόνη τη θεία και αΐδια ζωή του Λόγου, ο οποίος κατοίκησε μέσα του, ζωή που δεν έχει πέρας με κανένα θάνατο[9]

Εν κατακλείδι

Για μένα, αξιότιμε κύριε Περσυνάκη, θα προτιμούσα από ένα ορθόδοξο συγγραφέα να ισχυρίζεται ότι ο Θεός είναι Υπερούσιος και όταν μιλάει για Ενέργεια του Θεού να μη την ονομάζει Καθαρή ενέργεια που σημαίνει ταύτιση ουσίας και ενεργειών, αλλά Άκτιστες Ενέργειες του Ακτίστου Θεού. Έτσι επιστημονικά διαχωρίζουμε τις δύο διαφορετικές αντιλήψεις και δεν κάνουμε μία μίξη ορολογιών με διαφορετικό νόημα και περιεχόμενο η κάθε μία. Όταν πηγαίνω σε συνέδρια και παρουσιάζω εργασίες στους συναδέλφους μου δεν μπερδεύω την ορολογία, γιατί η κάθε εργασία μου θα χάσει την επιστημονική της ακρίβεια και κανένας συνάδελφος δεν θα καταλάβει τίποτε.
Αν χρησιμοποιούμε την ορολογία του Ακινάτου και την μπερδεύουμε με την ορθόδοξη τότε ο σκοπός μας δεν είναι να κάνουμε θεολογία, αλλά να βάλουμε γέφυρες μεταξύ ορθοδόξου και λατινικής θεολογίας, σ’ ένα κόσμο που βαδίζει προς θεολογική ασάφεια.
Αν η μοναδική θεολογική ατοπία του π. Σωφρονίου ήταν αυτή (η απόλυτη ταύτιση δηλαδή ουσίας και ενέργειας του Θεού υπό την σχολαστική διατύπωση «actus purus»(=  καθαρά ενέργεια), ίσως να άξιζε τον κόπο να πεισθούμε για την ορθή διατύπωση του πατρός Σωφρονίου… Αν όμως όποιο βιβλίο του π. Σωφρονίου κι αν ανοίξει κανείς θα βρει μη δόκιμες διατυπώσεις σε σχέση προς αυτές των Πατέρων, τότε τι συμπέρασμα βγάζουμε;  π.χ. στο ίδιο βιβλίο “Άσκησις και Θεωρία” ο π. Σωφρόνιος τονίζει ότι η περίοδος της Παλαιάς Διαθήκης ήταν εγκλωβισμένη «εντός των ορίων του ενός Θεού νοουμένου ουχί υπό την έννοιαν του χριστιανικού μονοθεϊσμού, αλλά του εξωχριστιανικού ενοθεϊσμού, δηλαδή Θεού εν μια Υποστάσει » !!! (σελίς 111).
Και ερωτώ: 1) Ο άπειρος και απεριόριστος Θεός έχει ΟΡΙΑ εντός των οποίων και είναι δυνατόν να «νοηθεί» δηλαδή να συλληφθεί υπό του νοός ; 2) Η μοναδική Υπόσταση του Παλαιοδιαθηκικού Θεού τριπλασιάσθηκε ξαφνικά στην Καινή Διαθήκη  κι έτσι άρχισε να υπάρχει η Αγία Τριας ; 3) Η Παλαιά και η Καινή Διαθήκη βρίσκονται σε ασυνέχεια μεταξύ τους;
Σημειώσεις:
[1] Διονύσιος Αρεοπαγίτης: Περί Θείων ονομάτων Πατερικαί εκδόσεις Γρηγόριος Παλαμάς. Φιλοκαλία Τόμος 3 σελίδα 74 :«Αυτή δε κατά την πασών των νοερών ενεργειών απόλυσιν επιβάλλομεν, ουδεμίαν ορώντες θέωσιν η ζωήν η ουσίαν, ήτις ακριβώς εμφερής επί τη πάντων εξηρημένη κατά πάσαν υπεροχήν αιτία».
[2] Μεταφυσικά 1071, 20:  “Δει άρα είναι αρχήν τοιαύτην ης η ουσία ενέργεια» : πρέπει επομένως να υπάρχει μία αρχή της οποίας, η ουσία να είναι ενέργεια.
[3] Δεύτερη Τριάδα 24: «ου μην αλλ’ επειδήπερ εισίν τα μετέχοντα Θεού, η δε υπερούσιος ουσία του Θεού παντάπασιν αμέθεκτος, έστιν άρα τι μεταξύ της αμεθέκτου ουσίας και των μετεχόντων, δι’ ου ταύτα του Θεού μετέχουσιν».
[4] Διονύσιος Αρεοπαγίτης: Περί Θείων ονομάτων Πατερικαί εκδόσεις Γρηγόριος Παλαμάς . Φιλοκαλία Τόμος 3 σελίδα 70-72, σελ. 80,5-25
[5] Ρωμανίδης Το Προπατορικό αμάρτημα σελίδα 44
[6] Η πρόγνωσις δε του Θεού αρχήν ουκ έχουσα, μετά το γενέσθαι περί ων προέγνω τέλος έχει. Ώστε ου το τέλος έχον ανάγκη και αρχήν έχει. Μέγας Βασίλειος PG 29,680.
[7] 2 Κορ 12, 4.
[8] βλέπε 1 Κορ 2, 9.
[9] Μάξιμος Ομολογητής  Περί διαφόρων αποριών; Πατερικαί εκδόσεις Γρηγόριος Παλαμάς Τόμος 14Δ σελίδα 176.

Δεύτερη Ερώτηση για τον Πατέρα Σωφρόνιο του Εσσεξ

 Δεύτερη καὶ τελευταία ἀπάντησή μου πρὸς τὸν κ. Καραλῆ

Ἀξιότιμε κύριε Καραλῆ,

Εὐχαριστῶ γιὰ τὸν κόπο σας νὰ συντάξετε ἕνα ἐκτε­νέστατο κείμενο ἐξ ἀφορμῆς μιᾶς συγκεκριμένης καὶ ἁπλῆς ἐρω­τή­σεώς μου καὶ νὰ μὲ πληροφορήσετε γιὰ τὴν μεθοδολογία τοῦ ὀρθοδοξεῖν, τὴν ὁποίαν σεῖς παιδιόθεν ἀκολουθήσατε. Ἡ ἐρώ­τη­σή μου ἀναφερόταν στὴν ὀρθότητα τῆς χρήσεως τοῦ ὅρου «Καθαρὰ Ἐνέργεια» ἀπὸ τὸν π. Σωφρόνιο μὲ τὴν καθαρή διευ­κρί­νηση ποὺ ἐκεῖνος κάνει στὸ κείμενό του. Σεῖς ὅμως ἀντὶ συγκε­κριμένης θεολογικῆς ἀπαντήσεως στὴν ἐρώτησή μου, γράφετε συγκαταβα­τι­­κῶς ὅτι, «ἴσως νὰ ἄξιζε τὸν κόπο νὰ πεισθοῦμε γιὰ τὴν ὀρθὴ διατύπωση τοῦ πατρὸς Σωφρονίου… Ἄν ὅμως ὅποιο βιβλίο τοῦ π. Σωφρονίου κι ἂν ἀνοίξει κανεὶς θὰ βρεῖ μὴ δόκι­μες διατυπώσεις σὲ σχέση μὲ αὐτὲς τῶν Πατέρων, τότε τί συμπέ­ρασμα βγάζουμε;».

Εἰλικρινὰ δὲν μπορῶ νὰ καταλάβω τὰ ἐρωτήματα ποὺ διατυπώνετε «ἐν κατακλείδι», γιὰ τὰ ὁποῖα μπορεῖ νὰ βρεῖ κα­νεὶς ἀπαντήσεις σὲ ὅποιο βιβλίο τοῦ π. Σωφρονίου κι ἂν ἀνοί­ξει. Ἀλλὰ καὶ ἂν ἀκόμη διαβάζατε λίγο περισσότερες σελίδες ἀπὸ τὸ συντομότατο κείμενο τοῦ π. Σωφρονίου ποὺ ἐπικρίνατε, θὰ ἦταν ἀρκετό. Τὸ ἐντυπωσιακότερο μάλιστα εἶναι ὅτι καὶ οἱ προσωπικές σας ἀκόμη προτιμήσεις (γιατὶ γράφε­τε ὅτι θὰ προτιμού­σατε ἀπὸ ἕνα ὀρθόδοξο θεολόγο νὰ ἰσχυρί­ζε­ται ὅτι ὁ Θεὸς εἶναι Ὑπερούσιος καὶ ὅταν μιλάει γιὰ Ἐνέργεια τοῦ Θεοῦ νὰ ὀνο­μάζει Ἄκτιστες Ἐνέργειες τοῦ Ἄκτι­στου Θεοῦ) μπο­ροῦν κάλλι­στα νὰ ἱκανοποιηθοῦν μὲ πολυά­ρι­θμες ἀναφο­ρὲς στοὺς θεο­λογικοὺς αὐτοὺς ὅρους ποὺ ὑπάρχουν στὰ βιβλία τοῦ π. Σωφρονίου.

Ἄν περιοριστοῦμε λοιπὸν στὸ ἴδιο κεί­με­νο, ὅπου γίνε­ται λόγος γιὰ «Καθαρὰ Ἐνέργεια», θὰ δοῦμε ὅτι ὁ π. Σωφρό­νιος γρά­φει: «Ἡ Οὐσία εἶναι ἀπολύτως ὑπερβατικὴ σὲ σχέση μὲ τὸν κτισθέντα κόσμο. Εἶναι ἐξ ὁλοκλήρου ἀκατά­ληπτη, ἀνονό­μαστη, ἀκοινώ­νητη καὶ ἀμέτοχη γιὰ τὸ κτίσμα… Οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας τὴν ὀνομάζουν Ὑπερου­σιό­τητα, γιὰ νὰ ἀπομακρύ­νουν μὲ τὸν χαρακτηρισμὸ αὐτὸ ὁποιον­δήποτε ἐννοιολογικὸ προσδιορισμὸ τῆς Οὐσίας» (Ἄσκηση καὶ θεωρία, σ. 129). Καὶ λίγο πιὸ κάτω γιὰ τὴν Ἄκτιστη Ἐνέργεια γράφει: «Ἡ Ἐνέργεια εἶναι δυνατὸν νὰ καταστεῖ γνωστὴ καὶ μεθεκτή. Εἰσέρχεται σὲ στενότατη ἕνωση μὲ τὸ κτισθὲν ὄν, χωρὶς τὸ ἄκτιστο νὰ γίνει κτιστὸ ἢ τὸ κτιστὸ νὰ γίνει ἄκτιστο» (Ἄσκηση καὶ θεωρία, σ. 130).

Ἀγαπητέ μου κύριε Καραλῆ. Μὴν ἀδικεῖτε τὸν ἑαυτό σας καὶ τὴν ἀλήθεια καταφερόμενος ἐναντίον ἑνὸς μεγάλου θεο­λόγου, ποὺ συνέχισε μὲ τὸν βίο καὶ τὴν διδασκαλία του τὴν ζωντανὴ Παράδοση τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας καὶ ἀποτελεῖ καύχημα τῆς Ὀρθοδοξίας.

Νέα Μουδανιά, 1 Μαΐου 2017               Ἐμμανουὴλ Περσυνάκης

ΑΠΑΝΤΗΣΗ ΔΕΥΤΕΡΑ ΜΑ ΟΧΙ ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ. (Γ. ΚΑΡΑΛΗΣ)

Αξιότιμε κύριε Περσυνάκη θα επιθυμούσα να σας διαβεβαιώσω πρωτίστως  ότι προσωπικά δεν έχω τίποτε με τον π. Σωφρόνιο. Αυτό που ο μακαριστός πατέρας Σωφρόνιος ήταν και έκανε, θα κριθεί από τον ίδιο τον Θεό και όχι από εμένα. Δεν είμαι αρμόδιος να κρίνω την αγιότητά του, ούτε και τη ζωή του. Εκείνο που με ενδιαφέρει είναι αν τα έργα του π.Σωφρονίου είναι γραμμένα σύμφωνα με το πνεύμα των Πατέρων της Εκκλησίας. Αν είναι σαφέστατα, αν δημιουργούν ερωτήσεις που δεν θα οδηγήσουν τον αναγνώστη σε εσφαλμένα αποτελέσματα και τελικά αν μπορούν να διαβαστούν από ορθοδόξους χωρίς τον κίνδυνο να πέσουν σε αίρεση.

Σας εξήγησα ότι επειδή ξεκινώ από πρακτικές σπουδές δεν με ενδιαφέρουν τα ωραία λόγια, αλλά το περιεχόμενο. Όταν ένας ασθενής έρχεται σε μένα δεν μου ζητάει ωραία λόγια, αλλά λύση στο συγκεκριμένο του πρόβλημα. Εγώ βέβαια ή είμαι σε θέση να το λυσω ή όχι. Αν δεν είμαι σε θέση να το λυσω δεν μπορώ να του πώ: Αν έχεις υπερλειτουργία του θυροειδούς πρέπει να πάρεις αντιθυρεοειδική θεραπεία, αν υπολειτουργεί πρέπει να πάρεις το Τ4. Αυτό δεν ευσταθεί. Πρέπει να του πώ όπως καταλαβαίνετε: Αγαπητέ μου ο θυροειδής σου υπολειτουργεί και πρέπει να πάρεις το Τ4. Μετά θα υπάρξουν οι έλεγχοι κατά πόσον η δόση που του έδωσα επαρκεί ή όχι. Βέβαια εγώ ακολουθώ μία μέθοδο που όλοι οι γιατροί αποδέχονται. Κατά συνέπεια δεν μπορώ  να πώ στον ασθενή μπορείς να πάρεις Τ4 για το προβλημά σου ή ακόμη καλύτερα να χρησιμοποιήσεις μια εναλλακτική θεραπεία σαν αυτή που τόσοι κομπογιανίτες, ψευτογιατροί συνιστούν. Γιατί αν χρησιμοποιήσω εναλλακτική θεραπεία μη γενικώς αποδεκτή, τότε θα μου αφαιρέσουν την άδεια εξασκήσεως επαγγέλματος.  Ακριβώς το ίδιο θα πρέπει να κάνουμε και με την θεολογία. Η κοινώς αποδεκτή μέθοδος είναι η θεολογία των Πατέρων. Η σχολαστική μεθοδολογία είναι ψευτοϊατρική. Όσο μεγάλος και αν είναι ο Ακινάτης, σαν φιλόσοφος είναι φλύαρος και δεν δίνει λύση σε κανένα πρόβλημα. Από την άλλη μεριά ο Ακινάτης  έχει συνέπεια. Λέει κάτι που συνήθως στηρίζεται στον Αριστοτέλη και προχωρεί βάσει αυτής της μεθόδου ως το τέλος με άκρα συνέπεια. Έτσι με βοηθάει να τον καταλάβω και να τον κατατάξω στην τάξη των φλύαρων κομπογιανιτών. Οι Πατέρες από την μεριά τους έχουν και αυτοί συνέπεια και μέθοδο. Μας βοηθούν να απομακρύνουμε τις σκέψεις μας, την προσοχή μας από την φλυαρία και την αριστοτελική νοησιαρχική μέθοδο και να προσπαθούμε να καταλάβουμε τα περί Θεου ή μετέχοντας των Ακτίστων ενεργειών ή ακολουθώντας αυτούς που μετέχουν. Πώς όμως θα καταλάβουμε αν κάποιος μετέχει των Ακτίστων Ενεργειών του Θεού ή όχι;  Ο Παλαμάς μας δίνει οριστική απάντηση επαναλαμβάνοντας τον ορισμό των οικουμενικών συνόδων και πολλων άλλων Πατέρων: Τι γαρ ουν τουτέστιν αληθής ευσέβεια; το μη προς τους θεοφόρους Πατέρας αμφισβητείν Και γαρ των προειρημένων αγίων αι θεολογίαι όρος εισί θεοσεβείας αληθούς και χάραξ . [1] Έτσι  κατατάσσουμε τους Παλαιούς και νέους Πατέρες  στην τάξη των αληθινών ιατρών.

Υπάρχουν όμως άνθρωποι και ιδιαίτερα θεολόγοι που δεν είναι τόσο συνεπείς όσο οι Πατέρες ή όσο οι αιρετικοί. Αυτοί μπερδεύουν τα πράγματα. Διαβάζεις κείμενά τους  που δεν έχουν  λογική σειρά, μέθοδο και συνέπεια. Προσπαθούν να πουν το σωστό και στην επόμενη παράγραφο ισχυρίζονται το αντίθετο. Έτσι μπεδεύουν πιο πολύ τον κόσμο και τον κάνουν να απεχθάνεται την θεολογία. Αυτούς μπορούμε να τους κατατάξουμε στην τάξη των κατ᾽εξοχήν φλύαρων που δεν είναι ούτε γιατροί ούτε κομπογιανίτες. Αλλά βρίσκονται σε άλλη διάσταση. Δηλητηρίασαν, λοιπόν, τέτοιου ειδους άνθρωποι εδώ και τριάντα ή σαράντα χρόνια την θεολογία και την μπέρδεψαν με την αίρεση, τόσο πολύ, που δύσκολα σήμερα ο πιστός μπορεί να ξεφύγει. Η θεολογική ασάφεια οδήγησε σε έναν άκρατο οικουμενισμό αφού πια ειχε μπεδευτεί η θεολογία με την αίρεση.

Σε καμμία περίπτωση δεν επιθυμώ να κατατάξω τον π. Σωφρόνιο στους κατ᾽εξοχή φλύαρους και άκρατους  οικουμενιστάς, αλλά από την άλλη μεριά – κι᾽αυτό είναι προσωπική μου υπόθεση – διαβάζοντας τα έργα του μπερδεύομαι πολύ και δεν έχω σαφή και ξεκάθαρη εικόνα, όπως αυτήν που μου δίνει η μελέτη των Πατέρων της Εκκλησίας. Σε αυτό ακριβώς το σημείο  ζητάω και την δική σας συμβολή αξιότιμε κύριε Περσυνάκη, γιατί πιστεύω ότι μιλώ με έναν κολοπροαίρετο άνθρωπο. Ίσως εσείς, αν όντως έχετε διαβάσει και κατανοήσει τα έργα του,   μπορέσετε να με διαφωτίσετε, ώστε να βγώ από την άγνοια και να αναγνωρίσω  ένα μεγάλο θεολόγο που συνέχισε το έργο των Πατέρων της Εκκλησίας. Από την άλλη μεριά ο διάλογος αυτός μπορεί να βοηθήσει εσάς τον ίδιο καθώς και  άλλους οπαδούς του π. Σωφρονίου να διευκρινίσετε  τους θεολογικούς όρους που ο ίδιος δεν καταφερε να διατυπώσει με σαφήνεια, ωστε να αποδειχθεί ότι είναι όντως συνεχιστής των μεγάλων πατέρων της Εκκλησίας.

Στο πρώτο σας κείμενο μου υποβάλατε την ερώτηση: Ἢ μήπως  σφάλλει ὁ π. Σωφρόνιος ποὺ δὲν ἀναγνωρίζει τὴν παρουσία δυνατοτήτων μὴ πραγματοποιημένων στὸ θεῖο Εἶναι; Εγώ σας απάντησα αλλά εσείς δεν διαβάσατε το κείμενό μου προφανώς! Σας επαναλαμβάνω σύντομα ότι διαβάζοντας τους Πατέρες τέτοια ερώτηση δεν μπορεί να τεθεί  για τον Θεό. Μπορεί να τεθεί μόνο χρησιμοποιώντας την μέθοδο του Θωμά του Ακινάτη. Ο Θεός για την Πατερική μέθοδο είναι υπερούσιος, δηλαδή είναι “μη όν” αυτό σημαίνει “υπερούσιος κρυφιότης”. Σας εξήγησα ότι με αυτή την ερώτηση και την μέθοδο ο Ακινάτης ταυτίζει την ουσία με την ενέργεια του Θεού. Όχι μόνο σας απάντησα αλλά σας έθεσα και τρεις ερωτήσεις τις οποίες προφανώς αγνοήσατε, μάλλον δεν θα τις διαβάσατε, γιατί δεν δίνετε καμμία απάντηση. Μου λέτε μόνο ότι ο π. Σωφρονιος ισχυρίζεται: Ἡ Οὐσία εἶναι ἀπολύτως ὑπερβατικὴ σὲ σχέση μὲ τὸν κτισθέντα κόσμο” Μου λέτε δηλαδή ότι ενώ ο ίδιος είναι Καθαρή Ενέργεια (Actus Purus) – απολύτως πραγματοποιημένο όν -, σε σχέση με τον κτιστό κόσμο είναι απολύτως υπερβατικός ο Θεός. Ενώ στην αρχή μιλάγατε για τον ίδιο το Θείο Είναι σαν απολύτως πραγματοποιημένο όν (Καθαρή Ενέργεια), τώρα μεταφέρεσθε στην σχέση του Θεού με τα κτίσματα και συνεχίζετε: Η Ουσία του Θεού “Εἶναι ἐξ ὁλοκλήρου ἀκατάληπτη, ἀνονόμαστη, ἀκοινώνητη καὶ ἀμέτοχη γιὰ τὸ κτίσμα… Οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας τὴν ὀνομάζουν Ὑπερου­σιό­τητα, γιὰ νὰ ἀπομακρύνουν μὲ τὸν χαρακτηρισμὸ αὐτὸ ὁποιονδήποτε ἐννοιολογικὸ προσδιορισμὸ τῆς Οὐσίας» (Ἄσκηση καὶ θεωρία, σ. 129). Καὶ λίγο πιὸ κάτω γιὰ τὴν Ἄκτιστη Ἐνέργεια γράφει: «Ἡ Ἐνέργεια εἶναι δυνατὸν νὰ καταστεῖ γνωστὴ καὶ μεθεκτή. Εἰσέρχεται σὲ στενότατη ἕνωση μὲ τὸ κτισθὲν ὄν, χωρὶς τὸ ἄκτιστο νὰ γίνει κτιστὸ ἢ τὸ κτιστὸ νὰ γίνει ἄκτιστο» (Ἄσκηση καὶ θεωρία, σ. 130). Άλλα λοιπόν ισχυρίζεσθε όταν μιλατε για τον ίδιο το Θεό ότι δηλαδή είναι Actus Purus και τα αντίθετα μου λέτε όταν αναλύετε την σχέση του Θεού με τον κόσμο, χωρίς καμμία συνέπεια. Ο Θεός είναι και Actus Purus – δηλαδή σαν όν απολύτως πραγματοποιημένο όλη Του η Ουσία είναι Ενέγεια- και Υπερούσιος. Αποφασίστε κύριε Περσυνάκη είναι Καθαρή Ενέργεια, ή Υπερούσιος; Δεν μπορείτε να ισχυρίζεσθε και το ένα και το αντίθετό του. Κάτι δεν πάει καλά εδώ. Και συνεχίζουμε στο μπέρδεμα που κάνετε: Διαπιστώσατε άραγε σ᾽αυτήν την τελευταία φράση του π. Σωφρονίου την υποκρυπτόμενη σύγχυση; Λέει ότι η Ακτιστη Ενεργεια ενώνεται με το κτίσμα χωρίς το κτιστό να γίνει Ακτιστο. Αλλά είναι σαφές στους Πατέρες ότι αν πρόκειται περι της θεωτικής Ενεργείας τότε όντως το κτιστό γίνεται Ακτιστο κατά χάριν. Γενικεύοντας όμως τα αποτελέσματα των θείων ενεργειών και θεωρώντας ίδια και απαράλλακτα σε κάθε περίπτωση, στην πραγματικότητα απορρίπτει το ότι υπάρχουν όντως Θεοπρεπείς διακρίσεις μεταξύ των αποτελεσμάτων των Θείων Ενεργειών. Αν δεν απέρριπτε τις θεοπρεπείς αυτές διακρίσεις δεν θα εγενίκευε τα αποτελέσματα των Ενεργειών σε όλα τα κτίσματα αδιακρίτως….Αυτο που το κατατάσσετε κ.Περσυνακη; Διότι πρόκειται για πελώρια παρανόηση του τρόπου με τον οποίο ενεργεί ο Θεός επί των κτισμάτων και ο Ευνόμιος είχε κι αυτός την  ίδια φαεινή ιδέα με τον Σωφρόνιο κι έκανε το ίδιο λάθος ταυτίζοντας μάλιστα αυτός όλες τις Ενέργειες του Θεού με την Ουσία Του ως άκρως  ενεργοποιημένη ή “πραγματοποιημένη” Ουσία (actus purus) ενώ ο Σωφρόνιος,  όπως παραδόξως  ισχυρίζεσθε, αποφεύγει να το κάνει !

Ωραία λοιπόν συνεχίζουμε για να ξεδιαλύνουμε το μπέρδεμα: στην πρώτη σας ερώτηση όταν αναφερόσασθε στον ίδιο τον Θεό με ρωτούσατε αν σφάλλει ο Σωφρόνιος που τον θεωρεί απολύτως πραγαματοποιημένο όν. Είδαμε όμως ότι χρησιμοποιώντας την μέθοδο των Πατέρων αυτή η ερώτηση δεν μπορεί να τεθεί για το μη ον, δηλαδή για την υπερούσιο κρυφιότητα, τότε γιατί την διατυπώνει ο Σωφρόνιος και κυρίως πού την θέτει; Η μόνη απάντηση που μπορείτε να δώσετε με συνέπεια είναι ότι αφού η Ουσία είναι υπερούσια, δηλαδή το μη όν, αυτή η διατύπωση τίθεται μονο για την Άκτιστη Ενέγεια του Θεού, η οποία κατά τον Πατέρα Σωφρόνιο γίνεται και γνωστή και μεθεκτή. Κατά συνέπεια – πάντα  κατά τον Π. Σωφρόνιο –  η Άκτιστη Ενέργεια του Ακτίστου Θεού καθίσταται γνωστή και μπορεί να εφαρμοστεί επ’ Αυτης η Αριστοτελική μέθοδος και ερευνα.

Για τους Πατέρες όμως αυτό που ισχύει για την Ουσία του Θεού ισχύει και για την Ενέργεια. Άγνωστη η ουσία του Θεού γιατί  είναι μη όν (κρυφιότης) αλλά  παντελώς άγνωστη και η Ενέργειά Του. Δεν υπάρχει όπως σας εξήγησα στην πρώτη μου απάντηση analogia entis ούτε για την Άκτιστο Ενέγεια του Θεού στην οποία μόνο μπορούμε να μετέχουμε χωρίς να Την γνωρίζουμε με διανοητική διαδικασία και σας έδωσα και κείμενα Πατέρων να μελετήσετε. Κατά τους Πατέρες όχι μόνο η ουσία του Θεού είναι παντελώς άγνωστη αλλά και η Άκτιστος Ενέργεια, είναι “άρρητα ρήματα”. Μεταξύ κτιστού και Ακτίστου δεν υπάρχει analogia entis. Υπάρχει μόνο απαραιτητη ή ενδεχομενη μετοχή και τίποτε παραπάνω. Γιατί λοιπόν ο π. Σωφρόνιος ισχυρίζεται ότι:  Ἡ Ἐνέργεια εἶναι δυνατὸν νὰ καταστεῖ γνωστὴ καὶ μεθεκτή. Τί εννοεί με το γνωστή; Ότι μπορεί να γνωριστεί με διαλεκτικό συλλογισμό; γι᾽αυτό αποδεχεται κατα συνεπεια τον αριστοτελισμό και τον Θωμισμό και ισχυρίζεται ότι ο Θεός “παρουσιάζεται στὰ κτιστὰ πνεύματα ποὺ Τον βλέπουν ὡς Καθαρὸ Δεδομένο. Ὡς Ὂν ἀπολύτως πραγματοποιημένο, ἄρα ὡς πραγματικότητα ἀπόλυτη ἢ τέλεια ἔκφραση τῆς Οὐσίας τὸ θεῖο Εἶναι ἀποκλείει τὴν παρουσία μέσα Του δυνατοτήτων μὴ πραγματοποιημένων καί, ἑπομένως, μπορεῖ νὰ ὁρισθεῖ ὡς Καθαρὰ Ἐνέργεια. Δηλαδή κατά τον π. Σωφρόνιο για τα κτιστά πνεύματα ο Θεός εμφανίζεται και ως καθαρό δεδομένο και ἐξ ὁλοκλήρου ἀκατάληπτος, ἀνονόμαστος, ἀκοινώνητος καὶ ἀμέτοχος γιὰ τὸ κτίσμα. Και το ένα και το αντίθετό του. Άντε κανείς να βγάλει άκρη.

Χρησιμοποιείτε λοιπόν και σεις και εκείνος τον Θωμισμό για να προσπελάσετε την Άκτιστον Ενέργεια του Θεού και προσπαθείτε με αυτήν την αντιπατερική μεθοδο να δώσετε απαντήσεις; Αξιότιμε κύριε Περσυνάκη αν η Ακτιστη Ενέργεια του Θεού γνωρίζεται με θωμιστική και αριστοτελική μέθοδο τότε έχει απόλυτο δίκιο ο Ακινάτης ο οποίος ισχυρίζεται ότι δια των στοχασμών κυρίως γνωρίζουμε τον Θεό και λιγώτερο δια της μετοχής.

Όταν μιλάμε στην Ορθόδοξη παράδοση για διάκριση μεταξύ ουσίας και ενεργείας στον Θεό, εννοούμε την φυσική ενέργεια της ουσίας Του, η οποία πηγάζει μεν αλλα και διακρίνεται από την ουσία του Θεού. Αλλά η φυσική αυτη ενέργεια της ουσίας του Θεού δεν είναι κάτι το απολύτως διαφορετικό και ξεχωριστό από την ουσία του Θεού. Δεν είναι άλλη πραγματικότητα η ουσία Του και άλλη η ενέργεια της ουσίας Του. Όμως ορισμένοι ορθόδοξοι θεολόγοι μιλάνε για την ενέργεια του Θεού σαν να είναι κάτι  ουσιωδώς διαφορετικό από την ουσία του Θεού. Λένε δηλαδή ότι άλλη είναι η ουσία του Θεού και άλλη είναι η ενέργεια της ουσίας.

Πράγματι αυτήν την εντύπωση μπορεί να αποκομίσει κάποιος, όταν διαβάζει τους Πατέρες, ότι δηλαδή άλλο πράγμα είναι η ουσία και άλλο η ενέργεια του Θεού. Όμως εκφράζονται έτσι οι Πατέρες μόνο για να τονίσουν την διάκριση μεταξύ ουσίας και ενεργείας στον Θεό. Εκείνο όμως που αυτοί οι θεολόγοι δεν παρατηρούν είναι ότι οι Πατέρες λένε ότι η ενέργεια του Θεού είναι φυσική ενέργεια της ουσίας ή Φυσεως του Θεού, δηλαδή ότι είναι ουσιώδης ενέργεια. Γι’ αυτήν την φυσική ενέργεια της ουσίας μιλάνε οι Πατέρες.

Το άλλο που τονίζουν οι Πατέρες είναι ότι αυτή η φυσική ενέργεια της ουσίας του Θεού, όπως και η ουσία του Θεού, είναι απολύτως απλή. Αυτή όμως η μία απλή ενέργεια μερίζεται αμερίστως εν μεριστοίς. Τι σημαίνει αυτό; Εξ απόψεως της λογικης των αντιθέσεων του Αριστοτέλους αυτό είναι μία ανοησία. Διότι τι σημαίνει λογικά, οτι μερίζεται αμερίστως εν μεριστοίς; Δηλαδή τι σημαίνει ότι αυτή η ενέργεια κομματιάζεται χωρίς να κομματιάζεται; Πώς δηλαδή κάτι μπορεί να γίνεται πολλά και ταυτόχρονα να παραμένει ένα; Όμως όντως αυτή η απλή ενέργεια μερίζεται αμερίστως εν μεριστοίς! Το λένε οι Πατέρες αυτό το πράγμα. Το λέγει ο άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος. Αλλά η ίδια έκφραση υπάρχει και στον άγιο Ιωάννη τον Δαμασκηνό, καθώς και στον άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά. Όλοι τους λένε ότι αυτή η απλή ενέργεια πολλαπλασιάζεται. Πώς; Απολλαπλασιάστως. Πού; Εν τοις πολλοίς.

Τι σημαίνει όμως αυτό; Σημαίνει ότι, όταν ο προφήτης έλθει σε θέωση, βλέπει ότι η ενέργεια του Θεού υπάρχει μέσα σε όλα τα κτίσματα. Μία είναι η ενέργεια του Θεού, αλλά με πολλά αποτελέσματα. Και η μία αυτή ενέργεια, παραμενει σε κάθε τι μία ενέργεια. Και μέσα σε κάθε μία από αυτές τις ενέργειες όλος ο Θεός είναι παρών!

Ο Θεός, όταν δημιουργεί τον κόσμον, δημιουργεί τον κόσμον όχι κατ’ ουσίαν, αλλά κατ’ ενέργειαν και κατά βούλησιν. Οπότε υπάρχει ένωση της ακτίστου ενεργείας του Θεού με τα κτίσματα.

Η ενέργεια του Θεού είναι απλή. Διακρίνεται όμως σε δημιουργική ενέργεια του Θεού, σε προνοητική (συντηρητική των κτισματων) ενέργεια του Θεού, σε καθαρτική ενέργεια του Θεού, σε φωτιστική ενέργεια του Θεού, σε θεωτική ενέργεια του Θεού. Μεταξύ αυτών των μορφών της μίας και μόνης ενεργείας του Θεού δεν υπάρχει ταυτότης. Αν υπήρχε ταυτότης, τότε όλα τα κτίσματα θα μετείχαν π.χ. στην θεωτική ενέργεια του Θεού. Τι θα εσήμαινε όμως αυτό; Ότι όλα τα κτίσματα θα έβλεπαν τον Θεόν. Πώς το ξέρουμε όμως ότι δεν υπάρχει ταυτότης; Από την εμπειρία της Θείας Χάριτος η Εκκλησία ξέρει πολύ καλά ότι η φωτιστική π.χ. ενέργεια του Θεού δεν είναι το ίδιο με την θεωτική ενέργεια του Θεού. Γιατί; Διότι εκείνοι που φθάνουν στην θέωση είναι οι Άγιοι. Οι άλλοι δεν φθάνουν στην θέωση.

Οπότε το μερίζεται εν μεριστοίς δεν σημαίνει ότι αυτό που είναι μεγάλο (ο Θεός) μεριζόμενο, γίνεται μικρό, ότι λιγοστεύει δηλαδή ο Θεός.

Όπως θα καταλάβατε λοιπόν η Άκτιστη Ενέργεια του Ακτίστου Θεού δεν καθίσταται γνωστή με διανοητική διαδικασία όπως φαντάζεται ο π. Σωφρόνιος. Εκτός και αν δεν κατάλαβα καλά τι εννοεί καθίσταται γνωστή. Περιμένω επεξηγήσεις.

Για την Παλαιά Διαθήκη δεν μου απαντήσατε αν οι προφήτες που είχαν θεοπτία εβλεπαν κατα την θεοπτία τον Θεό να έχει μία μόνον υπόσταση, οπότε στην Καινή Διαθήκη ξαφνικά τριπλασιάστηκε. Δεν μου απαντήσατε αν η Παλαιά Διαθήκη αποκαλύπτει ένα Θεό με μίαν υπόσταση και η Καινή Διαθήκη ένα Θεό με τρεις υποστάσεις. Δηλαδή στην Παλαιά Διαθήκη η θεοπτία των Προφητών είναι διαφορετική από την θεοπτία των Αγίων της Καινής Διαθήκης;  O Θεός εμφανίζεται διαφορετικά στις δύο Διαθήκες όπως ισχυρίζεται ο π. Σωφρόνιος και οι θεολόγοι της δύσεως; Εγώ όμως ξέρω ότι:  Στην Παλαιά Διαθήκη η διάκρισις μεταξύ Θεού, Αγγέλου και Πνεύματος υπάρχει από την εμπειρία των Προφητών. Στην Καινή Διαθήκη η διάκρισις μεταξύ Πατρός, Υιού και Αγίου Πνεύματος προέρχεται από την εμπειρία της θεώσεως εν αναφορά προς την Ενσάρκωση. Έχοντες οι Απόστολοι και οι Πατέρες την ίδια εμπειρία με τους Προφήτες, διεπίστωσαν Φως εν Φωτί δια Φωτός.

Στην Καινή Διαθήκη ο Πατέρας δεν είναι ενσαρκωμένος ούτε το Άγιον Πνεύμα είναι ενσαρκωμένο. Από την εμπειρία της θεώσεως διαπιστώνεται ότι ενσαρκωμένο είναι μόνον το ένα Φως, ο Λόγος. Οπότε υπάρχει ένωση μεταξύ της ανθρώπινης φύσεως του Χριστού και του Ακτίστου, η οποία δεν συμπεριλαμβάνει ενσαρκωμενα τα τρία Φώτα, αλλά μόνο το ένα Φως

α) Στην Παλαιά Διαθήκη

Υπάρχουν:

·                  Ο Θεός, ο Γιαχβέ και το Πνεύμα του Θεού.

·                  Ο Θεός, ο Κύριος της δόξης και το Πνεύμα του Θεού.

·                  Ο Θεός, ο Άγγελος και το Πνεύμα του Θεού.

Δηλαδή στην Παλαιά Διαθήκη υπάρχει σαφής ορολογία περί της Αγίας Τριάδος.

 Ο Προφήτης της Παλαιάς διαθήκης  είναι εκείνος ο οποίος εδοξάσθη. Εκείνος δηλαδή που είδε την δόξαν του Αγγέλου ή διαφορετικά τον Άγγελον εν δόξη. Διαβάζοντας κανείς την Παλαιά Διαθήκη με Δυτικά γυαλιά, θα την βρει γεμάτη θαύματα και μόνο μία υπόσταση του Θεού θα αναγνωρίσει. Αν όμως την διαβάσει με Πατερικά γυαλιά, δεν υπάρχουν θαύματα στις περιπτώσεις των Θεοφανειών. Απλώς υπάρχουν και περιγράφονται αποκαλύψεις της δόξης Τριαδικού Θεού.

β) Στην Καινή Διαθήκη

Εδώ προστίθενται εκτός από τους παραπάνω όρους και οι όροι Πατήρ και Υιός. Δηλαδή η μόνη διαφορά στην ορολογία περί Θεού στην Καινή Διαθήκη είναι ότι προστίθενται ο Πατήρ και ο Υιός. Αυτή η διαφορά προσετέθη εξ αιτίας της Ενσαρκώσεως. Εξ αιτίας της Ενσαρκώσεως αποκαλύπτεται στην Καινή Διαθήκη ο Θεός ως Πατήρ και ο Άγγελος ως Υιός. Εκτός από αυτήν την διαφορά δεν υπάρχει άλλη διαφορά, όπως είπαμε, μεταξύ Παλαιάς και Καινής Διαθήκης ως προς την ορολογία περί Θεού.

Αυτή η εμπειρία της αποκαλύψεως του Θεού στην ανθρώπινη ιστορία (είτε ως ο άσαρκος Άγγελος της δόξης στην Παλαιά Διαθήκη είτε ως ο Χριστός εν δόξη στην Καινή Διαθήκη) είναι η σπονδυλική στήλη και της Εβραϊκής παραδόσεως, της Παλαιάς Διαθήκης και της Χριστιανικής παραδόσεως της Καινής Διαθήκης, καθώς και της Πατερικής παραδόσεως. Και σας φέρνω ένα παράδειγμα προσωπικής μαρτυρίας μέσα στα πλαίσια της Πατερικής Παραδόσεως: Είναι η εμπειρία της θεώσεως, που είχε ο ίδιος ο άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος, ο οποίος στην μάχη που έδωσε εναντίον των Ευνομιανών επεκαλέσθη όχι μόνον την μαρτυρία -εμπειρία της θεώσεως των Προφητών της Παλαιάς Διαθήκης και των Αποστόλων, αλλά και την ιδική του προσωπική εμπειρία.

Ο π. Σωφρόνιος ισχυρίζεται διαφορετικά πράγματα πάνω σ᾽αυτό το θέμα. Διαβάζοντας μερικες σελίδες από το βιβλίο του “Ασκησις και Θεωρια” συγκλονίσθηκα όταν έφθασα στην σελιδα 147: Διαπίστωσα με έκπληξη οτι η θέωση του ανθρώπου κατα τον π. Σωφρονιο δεν συμπεριλαμβάνει το ανθρώπινο Σώμα αλλα περιορίζεται σε ένωση μόνον “του πνεύματος ημων μετα του Θεου” οπως ακριβώς διδάσκουν οι Αυγουστίνος και Θωμάς. Αντιλαμβάνεται δε ως σωτηρία την πλήρως ενεργοποιημένη κατάσταση του πνεύματος του ανθρώπου ο οποίος κατορθώνει μόνος του ως πνεύμα χωρίς να έχει ανάγκη απο Άκτιστες Ενέργειες να σώσει τον εαυτό του ! Γράφει: “Δια της ενωσεως του πνευματος ημων μετα του Θεου ( από την στιγμή που για τον Σωφρόνιο ο Θεός είναι απολύτως πραγματοποιημένο όν είναι ποτέ δυνατή τέτοια ένωση με το Άκτιστο Actus Purus;)   πραγματοποιειται εις το ακεραιον  εν ημιν η περι ημας σκεψις του Κτίστου (εννοεί προφανώς ως σκέψι την προαιώνιο βουλή σωτηρίας του ανθρωπίνου γένους δια της μεταβολής εκάστου των σωζομένων σε actus purus ) Πραγματοποιειται τοτε τοσουτον πληρως (η μεταβαση στο actus purus) ωστε δεν υφισταται πλεον εις την ζωην ημων δυνατοτης μη αναπτυχθεισα ηδη, δυναμις μη πραγματοποιηθεισα ηδη. Η ζωη ημων καθισταται καθαρα ενεργεια καθ ομοιωσιν του Θεου”.

Αν πιστεύετε κ.Περσυνακη ότι το ανωτέρω απόσπασμα της σελίδος 147 εκφράζει σαφώς την περί θεώσεως διδασκαλία των αγίων Πατέρων της εκκλησίας μας, έχετε προφανώς κάποιο σοβαρό πρόβλημα στην κατανόηση της κατ Ανατολάς Ορθοδόξου Θεολογίας.

Εκτός και αν εγώ δεν τον κατάλαβα καλά. Εσείς όμως που είσθε βέβαιος ότι τον καταλάβατε πολύ καλά τον π.Σωφρόνιο, και τον ανακηρύξατε ήδη “καύχημα της Ορθοδοξίας”, θα μπορέσετε άραγε να με βοηθήσετε στην κατανόηση αυτών των απόψεών του;